Antropologisch luisteren en leiderschap

Antropologisch luisteren en leiderschap – Walter Faaij (1984) is corporate antropoloog en founder van Green Culture Lab. Hij spreekt, schrijft en adviseert over duurzaamheid, diversiteit en inclusie, cultuur en cultuurverandering. Walter studeerde Culturele Antropologie in Utrecht en woonde drie maanden in Groenland om de sociale impact van klimaatverandering te onderzoeken. Hij begeleidt organisaties en bedrijven op het snijvlak van duurzaamheid en cultuurverandering.

Interview door Petra Hiemstra, 17 3 2021, in het kader van ons boek Liefdevolle Leiders Luisteren Groot

Corporate antropoloog op missie

In 2010 woonde ik drie maanden in Groenland. Daar kwam ik tot een inzicht. Het huidige economische systeem van oneindige groei op een eindige planeet leidt niet tot een volhoudbare economie en duurzame samenleving. Klimaatverandering is misschien wel de grootste uitdaging waar de mensheid ooit voor heeft gestaan. We lopen het risico dat grote delen van onze planeet binnen één generatie onbewoonbaar zijn.

Ik realiseerde me dat we leven in een cultuur die neemt, uitput, en gericht is op lineaire groei. We staan dus voor de grootse uitdaging om onze collectieve mindset te veranderen in het belang van onze kinderen en de generaties die nog geboren moeten worden. We moeten bouwen aan een nieuwe cultuur, duurzaam, hernieuwbaar, inclusief en gebaseerd op reciprociteit. En dat moet nu. Daarom werk ik met hart en ziel aan het helpen van leiders en ‘groene rebellen’ bij het verankeren van duurzaamheid in hun organisatiecultuur.

Duurzaamheid is een kwestie van cultuur

De transitie naar een duurzame samenleving is een kwestie van cultuur. Iedere organisatie en iedere cultuur wordt gevormd door de unieke antwoorden op universele vragen als: hoe verhouden we ons tot de buitenwereld (wat is ons bestaansrecht)? Hoe verhouden we ons tot elkaar (hoe gaan we met elkaar om)? Wat is goed en fout? Wat is waar en niet waar? Wat is mooi en lelijk? Die antwoorden op deze set vragen vormen samen ‘cultuur’.

De verzameling van antwoorden die een groep vindt, leidt – bewust of onbewust – tot een interne logica van gedeelde overtuigingen, waarden, gedragsnormen en spelregels. En dan wordt het interessant! Want die set aan overtuigingen heeft de neiging te ‘stollen’ in allerlei uitingsvormen zoals logo’s, afspraken, protocollen, werkprocessen en beleid. Dit zie je ook praktisch terug in bijvoorbeeld de inrichting van het kantoorpand of het wagenpark. En in hoe het personeelsbestand is opgebouwd. Op allerlei manieren wordt duidelijk: ‘zo doen wij dat hier. Dit is onze cultuur.’

Het is dus logisch dat op het moment dat je als persoon, gezin, organisatie of land in een – vrijwillige of onvrijwillige – transitie zit, dit de bestaande overtuigingen, normen en waarden raakt. En van alle betrokkenen vraagt om deze te herzien en wellicht zelfs te veranderen. Dat betekent dat de transitie naar een duurzame samenleving over veel meer gaat, dan over technologie en business cases alleen. Deze transitie gaat over cultuur.

Als corporate antropoloog kijk ik met een frisse blik van buiten naar al deze zaken in een organisatie. Ik probeer de geschreven en ongeschreven regels te achterhalen en onderzoek de reflexen en de defaults in een organisatie. Om duurzaamheid ‘in het DNA van een organisatie’ te krijgen, moet volgens mij, bij iedere beslissing, de vraag zijn: heeft deze beslissing een positieve invloed op onze duurzame ambities en doelstellingen?

Om duurzaamheid in het DNA van een gezin, organsiatie, land of systeem te verankeren, is het de uitdaging om een sociaal systeem te creëren waarin het voor mensen logisch is om de duurzame keuze te maken.

Naomi Klein, Canadese journaliste, publiciste en activiste, zei daarover: ‘Building liveable communities isn’t rocket science. It’s much more complicated. The real solution will be in the hard, non-technical work of changing human behaviour.’ 

Antropologisch luisteren – Universele vragen, unieke antwoorden

Cultuur kun je omschrijven als een set unieke antwoorden op universele vragen met betrekking tot bestaansrecht en interne verhoudingen. De ene cultuur, of dat nu een nationale-, geloofs- verenigings- of bedrijfscultuur is, is niet beter of slechter dan een andere. Ze is gewoon anders.

Groepen mensen vinden nu eenmaal andere antwoorden op dezelfde universele vragen. Als je dat ten diepste voelt, kun je eigenlijk niet oordelen. Antropologen noemen dat cultuurrelativisme. Cultuurrelativisme brengt (ons) een doorleefd gevoel van bescheidenheid. Wie ben ik om te oordelen over een ander?

Alles is informatie

Groenland is een land dat in allerlei opzichten totaal anders is en functioneert dan Nederland. Omdat ik de ongeschreven regels niet kende of snapte, moest ik me helemaal openstellen voor mijn sociale omgeving, om te leren snappen hoe het sociale systeem werkt.

Liefhebbers van reizen zullen dat wellicht herkennen. Op het moment dat je in de binnenlanden van Mongolië, Groenland, Irak of Bolivia uit het vliegtuig stapt, ziet de wereld er totaal anders uit dan in Nederland. Het eten smaakt gek, je kunt de geluiden niet thuisbrengen, het ritme is vreemd, je begrijpt niet wat mensen zeggen en voor je het weet heb je iemand beledigd door te vroeg of juist te laat te komen.

Je kunt je als volwassene dan net een klein kind voelen dat de regels niet snapt. Je weet niet of en hoe je iemand begroet, of je een geschenk meeneemt naar een feestje, wat je in sociale situaties wel of juist beter niet kunt zeggen, etc. In een vreemde omgeving moet je je met al je zintuigen openstellen voor je omgeving om de juiste sleutels voor omgaan met elkaar te vinden en te weten hoe te handelen. Je leert dat alles informatie is.

Enculturatie – wat is normaal in een (andere) cultuur?

Het ingebed raken in (of het je eigen maken van) een nieuwe cultuur noemen we enculturatie. In organisaties noemen we dat vaak onboarding. Zo doen wij dat hier (niet)!

Ik werd me tijdens mijn opleiding en door mijn reizen heel erg bewust van mijn eigen culturele logica. ‘Mijn normaal’ is niet het normaal van iedereen. Hoe groter het verschil met thuis bleek, hoe steviger de spiegel was die ik voor mijn neus kreeg. Dat heeft me geleerd om niet te oordelen. Je kunt dingen ook anders doen. Mijn manier is maar één manier.

Het vermogen om je te verwonderen, te luisteren en niet te oordelen zijn belangrijke vaardigheden voor een antropoloog: nieuwsgierig blijven, en zoals Joris Luyendijk schreef: ‘Als antropoloog is het belangrijk je oordeel zo lang mogelijk uit te stellen.’ Alleen op die manier lukt het om de ander echt te begrijpen, voer je betere gesprekken en wordt het begeleiden van veranderingen in organisaties stukken makkelijker.

Cultuur verander je in dialoog

Cultuur gaat over betekenisgeving en om die te creëren hebben mensen de dialoog uitgevonden. In interactie geven we betekenis aan de wereld om ons heen, aan onze positie daarin, aan een nieuwe organisatiemissie, andere kernwaarden, de energietransitie, een fusie of reorganisatie, of de impact van het Coronavirus.

Om een betekenisvolle dialoog met elkaar te voeren, is het belangrijk dat je goed naar elkaar luistert. Niet afwachten tot de ander is uitgesproken, maar luisteren naar wat de ander bedoelt. Een collega van mij noemt dat vrijmoedig spreken en openhartig luisteren. De vrijheid voelen om te zeggen wat gezegd moet worden – en als je niet vrij voelt, dan de moed opbrengen om dat toch te doen.

Ik faciliteer dat soort moedige gesprekken vaak en graag. Soms in een klein team van 5 mensen en soms in een organisatie met 500 mensen in één ruimte. Door het creëren van de juiste setting en een leider die zichzelf als mens laat zien, delen mensen vaak hele persoonlijke verhalen en ervaringen. Dat blijft bijzonder. Door het delen van dromen en angsten, kwetsbaarheid en kracht, ontstaat begrip, verbinding en vertrouwen tussen mensen.

Diep luisteren, waarnemen en reflecteren

In mijn werk als adviseur, facilitator of trainer is het mijn taak om een goede sfeer te scheppen, een passende werkmethode te kiezen en goede vragen te stellen. Een niet oordelende houding is daarbij essentieel. Wat zegt de ander precies? Wat raakt mij en waarom raakt mij dat? Kan ik begrip opbrengen voor zijn of haar standpunt? Kan ik ruimte creëren om de tegenstellingen in mezelf te doorvoelen, om compassie te voelen voor de ander en de groep die ik begeleid? Door te vragen en vooral goed te luisteren creëer je de atmosfeer waarin oprechte verbinding kan ontstaan, en de basis voor een samenwerking vanuit vertrouwen. Al realiseer ik me daarbij altijd dat ik werk met mensen de beinvloed worden door de context waarin zij leven. En dat die context het elkaar ‘grootluisteren’ ook negatief kan beinvloeden.

Ecologisch luisteren

Esther Bijlo schreef in haar artikel Een verwoeste planeet, we kunnen het ons simpelweg niet voorstellen in Trouw (5 febr. 2021) dat het nemen van beslissingen die goed zijn voor de aarde om het vermogen tot langetermijndenken vraagt. Juist dat vermogen wordt beïnvloed door externe omstandigheden, die het individu te boven gaan. Ze schrijft: “Armoede creëert ‘milieudoofheid’. Er is geen ruimte in het hoofd om met klimaat of vervuiling bezig te zijn als de eerste uitdaging overleven is. Klimaatdoofheid kan ook ontstaan als iedere keer dezelfde negatieve boodschap wordt afgevuurd. Dan wordt het een soort achtergrondruis die zijn doel voorbijschiet”.

Volgens mij kunnen we heel goed leren luisteren van veel inheemse volken. Veel indigenous people luisteren haarscherp naar wat de natuur hen vertelt. Dat komt doordat mensen vaak al vele generaties een gebied bewonen en voor hun overleven afhankelijk zijn van een goede interpretatie van de ecologische signalen. Bovendien is hun besluitvorming vaak gebaseerd op het 7th generation principle – wat is de impact van onze beslissing vandaag op het leven van de zeven toekomstige generaties. Hoe willen we door onze kinderen herinnerd worden?

Luisteren als geschenk

Door goed naar iemand te luisteren, met oprechte aandacht zijn verhaal bijna te voelen, denk ik dat je iets kostbaars geeft: aandacht en tijd. Bovendien zijn aandacht en tijd de sleutel bij het werken met groepen en organisaties. Door vanzelfsprekendheden te bevragen, worden mensen gedwongen na te denken waarom ze de dingen op een bepaalde manier doen. Dat leidt vaak tot reflectie en nieuw zelfinzicht. De goede vraag stellen en goed luisteren helpt mensen zelf na te denken. In de reflectie ontstaat ruimte voor verandering.

‘There is a difference between listening and waiting for your turn to speak.  – Simon Sinek. 

Als je bij het nemen van belangrijke besluiten niet luistert naar de stem van de minderheid, duw je die stem in de onderstroom. Als dingen niet gezegd kunnen worden, niet gehoord worden of het zwijgen worden opgelegd, verdwijnen ze in de onderstroom, worden kleine issues steeds groter en neemt de kans op sabotage toe. Om goede gesprekken en stevige conflicten te begeleiden, maak ik veel gebruik van methoden uit de Deep Democracy. Alleen door vanuit oprechte interesse en openheid een gesprek te voeren, ga je ander beter begrijpen. Hoe makkelijk dat ook klinkt, het blijft ongelooflijk moeilijk om niet te oordelen.

 ‘De beschaving van een samenleving valt af te meten aan haar omgang met zwakkeren en minderheden.’ – Gandhi

Trendluisteraar

Voor mij voelt grootluisteren als een manier om geheel open staan voor wat je in de samenleving ziet gebeuren. Daarbij realiseer ik me: mijn eigen zicht daarop is beperkt. Ik woon in een fijne Utrechtse wijk, dat is mijn nabije referentiekader. Als ik de wereld daarbuiten wil verkennen, doe ik dat door actief op zoek te gaan naar mensen buiten mijn persoonlijke en professionele cirkel. Op die manier hoor ik alternatieve geluiden en ideeën. Dat betekent wel dat ik mijn eigen comfortzone regelmatig moet verlaten.

Het is een enorme uitdaging om in verbinding met elkaar te blijven als je elkaar niet meer tegenkomt omdat je in een andere bubbel leeft. Bovendien is het makkelijk om met gelijkgestemden te praten, maar juist een noodzakelijke uitdaging om met andersdenkenden te praten en in contact te blijven met andere perspectieven.

Liefdevol Leiderschap: kampvuren aansteken en echte gesprekken voeren

Hoe ik invulling geef aan Liefdevol Leiderschap? Ik probeer een leider te zijn die ‘krachtig verbindt en liefdevol begrenst’, zoals Jitske Kramer zo mooi zegt. Door in tijden van verandering, verwarring en onzekerheid ruimte te creëren voor het gesprek over dat wat belangrijk is in het leven. Kampvuren aansteken. Rituelen organiseren. Echte gesprekken voeren. Elkaar vragen stellen. Luisteren. Oprechte aandacht geven. Verhalen vertellen over wie we zijn en wat belangrijk voor ons is. En door te accepteren dat we niet alle antwoorden hoeven te hebben, en verwarring er gewoon te laten zijn. Om samen in die ruimte een nieuw verhaal te maken en daarmee te bouwen aan een toekomst bestendige, duurzame en inclusieve samenleving. Vanuit compassie met de ander. En compassie met mezelf.

De kernkwaliteiten van een Liefdevol Leider

• compassie
• zelfreflectie
• leerlingschap
• krachtig verbinden
• liefdevol begrenzen
• creating space voor het goede gesprek
• het vermogen om ‘holding spaces’ te bieden in tijden van verwarring

Collectieve mindshift is nodig

Ik wil vol inzetten op de transitie naar een duurzame samenleving. Het huidige economische systeem van oneindige groei op een eindige planeet is niet duurzaam en niet volhoudbaar. En tegelijkertijd zijn de spanningen en ongelijkheden tussen groepen in de samenleving enorm.

Dat vraagt om een collectieve mindshift. Volgens mij moeten we weg van onze ‘extractive mindset’, het uitputtende gebruik van energie en grondstoffen, toe naar een ‘renewable mindset’ gericht op hernieuwbaar gebruik van energie en circulair gebruik van grondstoffen. We moeten weg van het versterken van ongelijkheden en de verdieping en verbreding van de kloof tussen arm en rijk naar een gelijkwaardig en inclusieve samenleving. We moeten van winst-gedreven naar purpose-gedreven. Ik ben een groot voorstander om net als veel inheemse volkeren onze beslissingen te nemen met de gevolgen voor de komende 7 generaties in ons achterhoofd. Cultuurhistoricus Roman Krznaric noemt dat vermogen in zijn boek De Goede Voorouder ‘Kathedraaldenken’.

In deze transitie gaat het over mensen. Onze overtuigingen en beweegredenen, onze waarden en normen, onze percepties en ons gedrag. Over betekenisgeving. De transitie naar duurzaamheid gaat over het bouwen van cultuur. Over een volhoudbare relatie met onze ecologische omgeving en een inclusieve relatie met elkaar. Ik noem dat een green culture. Dat kun je op allerlei manieren concreet maken, maar dat begint wel bij het voeren van moedige gesprekken. Zullen we?

Meer lezen over Antropologisch luisteren? Literatuurtips van Walter:

• David Bohm  – Over Dialoog (1996)
• Adam Kahane – Power & Love (2010)
• Jitske Kramer – Deep Democracy, De Corporate Tribe en Jam Cultures (2019)