Lichaamsgericht luisteren en leiderschap – Interview met Paula Kolthoff

Lichaamsgericht luisteren en leiderschap loont – Paula Kolthoff (1964) werkt ruim 25 jaar als trainer, adviseur en coach. Haar missie is om leiderschap te versterken door lichaamsbewustzijn. Ze ontwikkelde Embodied Learning voor leiders en ontwerpt lichaamsgerichte oefeningen bij training, opleiding en leiderschapstrajecten. Ze laat individuen en organisaties ervaren dat leiderschap verdiept en versterkt wordt als je de wijsheid van je lichaam laat spreken. In 2021 bracht zij het boek ‘Stevig staan in intense situaties – Balans in je leiderschap met Embodied Learning’ uit.

interview door Petra Hiemstra, 17 3 2021 in het kader van ons boek Liefdevolle Leiders Luisteren Groot

Lichaamsgericht luisteren loont

Mijn werk is het versterken van persoonlijk leiderschap. Hedendaagse leiders staan voor hele complexe uitdagingen. Ze voelen dat er écht iets fundamenteel moet veranderen in de manier waarop we omgaan met onszelf en onze omgeving. Leiders worden in deze tijd uitgedaagd om hun persoonlijke beperkingen te overstijgen en te gaan werken vanuit hun hele persoon. Dat betekent leidinggeven aan zichzelf en anderen vanuit hoofd, hart en buik. Werken vanuit het hoofd is voor de meesten heel bekend, maar het hart en de buik dáár gaat Embodied Learning over.

Het lichaam is een ongelofelijk rijke bron van informatie, het draagt kennis en weten in zich die de meeste mensen nog nauwelijks benutten. Leren luisteren naar je lichaam is een relatief onbekende maar zeer effectieve manier om persoonlijk en zakelijk leiderschap te versterken.

Hoe ontwikkel je lichaamsbewustzijn?

Lichaamsbewustzijn ontwikkelen is een kwestie van oefenen om je fysieke antennes open te zetten. Dat zijn niet alleen de antennes van je oren. Het zijn ook alle andere voelsprieten in je lichaam. Eigenlijk werk ik met drie ‘lichamen’ van leiderschap.

De drie lichamen van leiderschap

Het persoonlijke lichaam, van waaruit we waarnemen en ervaren. Vragen die op dit niveau relevant zijn, zijn bijvoorbeeld: Waar gaat je aandacht naar uit, terwijl je luistert? Kun je terwijl je luistert, de steun van de stoel waarop je zit, voelen; ben je je bewust van je ademhaling, van je houding en is die open of gesloten?

Het sociale lichaam van de groepen waarin je verkeert. We bevinden ons iedere dag in allerlei grotere en kleinere sociale lichamen. In je gezin, op je werk, je sportvereniging, op het schoolplein of in de supermarkt beweeg je je in een ‘sociaal lichaam’, met eigen dynamieken, gewoontes, mogelijkheden en beperkingen.

Het groter lichaam: met ons persoonlijke lichaam en als deel van verschillende sociale lichamen bewegen we in een grotere context, die ons op allerlei manieren bewust of onbewust beïnvloedt.

De notie van de drie lichamen is ontleend aan Social Presencing Theater. Dat is een lichaamsgerichte methode voor leiderschapsontwikkeling, die is vormgegeven door de choreograaf Arawana Hayashi, samen met Otto Scharmer van Theorie U. Ik zat in haar eerste opleidingsgroep.  Daarnaast is mijn manier van werken sterk beïnvloedt door Systemisch werk.  Mijn uitgangspunt is dat we ons voortdurend bewegen in een groter veld van informatie waarnaar we kunnen leren luisteren.

Lichaamsbewustzijn als sleutel

In Embodied Learning gaat het erom gevoel te krijgen voor je eigen lichaam en de context waarin je je beweegt. Dat je sensitief wordt voor de systemen waarin we werken, hoe zij op jou persoonlijk (en ons allemaal) inwerken en voor de ruimte die we hebben om die systemen te veranderen.

Ik begeleid trainingen voor opleiders, begeleiders en leidinggevenden. Deelnemers aan mijn trainingen leer ik om wakker en ontspannen aanwezig te blijven als het spannend wordt, om beweging te brengen in vastgelopen situaties, en in verbinding te zijn met het hele systeem waarin je werkt. Bewustzijn van je lichaam is daarbij een sleutel. Door het inzetten van je lichaamsbewustzijn hoef je als leider veel minder hard te werken, terwijl je meer resultaten boekt.

De kracht van stilte

Luisteren is een basisvaardigheid voor een leider. En luisteren heeft een voorbeeldwerking. Eén goede luisteraar in een gezelschap heeft een positieve invloed op het geheel. Een goed luisteraar inspireert anderen om ook te luisteren. Dirigenten doen vaak schitterende uitspraken over luisteren.

Jaap van Zweden zei in een interview in de NRC het volgende: ‘Wie wil dirigeren, moet bereid zijn een lange weg af te leggen, en niet vervuld zijn van zichzelf, maar van de muziek. Het werkt pas als een buitenstaander voelt dat er noten door dat lichaam stromen. Echte magie kan ontstaan als een orkest die eigenschap herkent. In zo’n geval houden dirigenten op om dirigenten te zijn, dan worden ze de muziek zelf. Dat kost vele jaren van noeste arbeid. En dan nog zijn er geen garanties.’ 

Dirigent Benjamin Zander is ook zo’n prachtig voorbeeld van een meester-luisteraar. In zijn Ted-talk vertelt hij over de transformatieve kracht van luisteren naar klassieke muziek.

Stiltes spreken

Muziek is voor mij een voedingsbron om me aan op te laden. Toots Tielemans zei ooit: ‘De muziek zit niet in de noten, maar in de stilte ertussen.’ Door het vele luisteren naar en bewegen op muziek heb ik geleerd over de kracht van de stilte. Stiltes spreken. Al luisterend leer je verschillende soorten en kwaliteiten kennen van stiltes in groepen. Stiltes kunnen zo verschillend zijn! Er zijn stiltes van verbazing, opluchting, verwarring, verbijstering, betovering … Stiltes bieden ruimte om innerlijk onderzoek te doen: wat gebeurt hier eigenlijk? Stilte is voor mij een bron van inspiratie. Net zoals Japans bloemschikken dat is.

Ikebana

Misschien houd ik daarom wel zo van Ikebana. Ikebana is de Japanse kunst van bloemstukken maken. Bij deze vorm van bloemschikken gaat het niet zozeer om de bloemen, maar om de ruimte daartussen en er omheen. Ook stilte en verstilling spelen daarin een grote rol. Een goed bloemstuk weerspiegelt de seizoenen en de sfeer op dat moment. Ikebana helpt me om al mijn zintuigen in te zetten, in elkaar over te laten lopen en elkaar te laten versterken.

Om me helemaal op te laden, ga ik regelmatig in retraite. Het is voor mij vanzelfsprekend om me jaarlijks enkele weken terug te trekken. Dat is tijd om al mijn zintuigen open te zetten, diep te luisteren en te oefenen om helemaal aanwezig te zijn.

Echt aanwezig zijn schept een optimale leeromgeving

De basis van leiderschap is er helemaal zijn. Dat Zijn omvat de dimensies van je eigen lichaam, de context waarin je je beweegt en de ruimte eromheen.

In mijn groepen merk ik de enorme impact van aandachtig aanwezig zijn. Als een groep mensen bereid is om met volledige aandacht aanwezig te zijn bij zichzelf, elkaar en de ruimte die hen omvat, dan gebeurt er iets met het leervermogen van de groep. Dan ontstaat een optimale leeromgeving.

Je eigen lichaam kun je zien als het anker voor aanwezigheid. Eenvoudige zaken waarmee je kunt checken of je volledig aanwezig bent, zijn bijvoorbeeld: de steun van de stoel voelen waarop je zit, je voeten voelen op de grond, checken of je hoofd, hart en buik helemaal open zijn. Helemaal aanwezig zijn kan alleen met volledig bewustzijn van je eigen lichaam.

Vier poorten naar balans in leiderschap

Ik werk met vier poorten naar balans in leiderschap die ook in mijn boek beschreven staan: ontspannen lichaamshouding, rustige adem, open zintuigen en bewustzijn van ruimte. Het zijn vier poorten die je kunt inzetten om helemaal aanwezig te blijven in lastige of complexe situaties. Je gaat anders luisteren wanneer je deze poorten inzet.

Luisteren is zowel de belangrijkste, als de meest onderschatte leiderschapsvaardigheid. Er gaat in organisaties zoveel mis door disconnectie, door niet-luisteren en door een gebrek aan vragen stellen.

Leiderschapstrainer Margaret Wheatley zegt dat luisteren mensen dichter bij elkaar brengt: ‘Listening moves us closer. It helps us become more whole, more healthy. Not listening creates fragmentation, and fragmentation is the root of all suffering.’

Vertragen versnelt

Wat er lastig is aan luisteren? Luisteren werkt vertragend. Dat vinden mensen soms heel irritant. Maar door te vertragen, kun je vaak sneller tot oplossingen komen. Vertragen moet je durven.

Het mooie van luisteren is dat je het je leven lang kunt oefenen. Dan ontdek je dat er verschillende niveaus van luisteren zijn.

Liefdevolle leiders zien de potentie in elke situatie

Een liefdevol leider ziet de potentie in zichzelf, de ander en in de situatie waarin hij of zij zich bevindt. Een Liefdevol leider kijkt niet naar wat er ontbreekt, maar wat er zou kunnen zijn. Dat bereik je door te luisteren achter de woorden: naar wat er werkelijk gezegd wordt of naar wat er niet gezegd wordt.

Wanneer je als leider lichaamsgericht kunt luisteren, verruimt dat je bewustzijn. Zo leer je om steeds opnieuw met een frisse blik te kijken naar jezelf, je collega of je team, de organisatie waarin je je beweegt en de wereld er omheen. Het vermogen om dienstbaar zijn aan het grotere geheel is volgens mij de grootste kwaliteit en kracht van liefdevol leiderschap.

In organisaties waar ik werk, ervaar ik dat de top vaak los staat van de realiteit. Er wordt niet of slecht geluisterd naar de werkvloer. Dan is het topmanagement bezig met het maken van plannen die niet verbonden zijn met de werkelijkheid van degenen die het werk doen, waardoor een bijna onoverbrugbare kloof ontstaat. Een manier om dat te voorkomen is door regelmatig gezamenlijk stil te durven staan.

Ik stel soms de vraag: ‘Wanneer is er voor het laatst echt goed geluisterd naar je in deze organisatie?’ Het is schokkend om te ervaren hoe vaak mensen in organisaties die ik begeleid, geen voorbeeld kunnen geven als antwoord op de laatste vraag.

Frisse vragen

Als je bij jezelf ‘naar binnen luistert’, weet je bijna altijd wat er aan de hand is, waar het om gaat, wat je te doen of te laten hebt. Als je met je hele lichaam naar de ander luistert, hoor je vaak ook helder wat er écht aan de hand is.

Van mijn dochter (nu 25) heb ik in dat opzicht het meeste geleerd. In mijn moederschap heb ik me regelmatig afgevraagd wie van ons de meest wijze is. Van jongs af aan stelde ze prachtige frisse vragen, die mijn perspectief op zaken kon veranderen. En die me duidelijk maakten dat zij haar eigen leider was en is.

Als een coachee de juiste vragen krijgt aangereikt waardoor hij of zij kan luisteren naar zijn of haar innerlijke antwoord, ontstaat vanzelf de lijn naar de oplossingsrichting.

In teams werkt het net zo. Als ik uitgenodigd word om een team te begeleiden waar conflicten zijn, dan nodig ik deelnemers uit om met een frisse open blik te kijken, elkaar vragen te stellen en met een open hart te luisteren. Als je, al is het maar voor een uur, de ideeën die je over elkaar hebt opgebouwd, parkeert en je echt open durft te stellen voor wat de ander je aanreikt, ontstaat er een sfeer waarin zaken organisch ontstaan of worden opgelost.

Zes manieren om mensen of teams te helpen om naar elkaar te luisteren:

1. Een minuut stilte inlassen voor een vergadering, waarin iedereen zich afvraagt wat er vandaag belangrijk is.
2. Een korte stilte inlassen na de vergadering, waarin deelnemers voor zichzelf evalueren wat er gezegd en gebeurd is en uitwisselen wat ze daarvan leren voor de volgende bijeenkomst.
3. Mensen aanmoedigen om vragen te stellen in plaats van antwoorden te geven.
4. Korte time-outs nemen tijdens gesprekken om te horen wat er gezegd is of wat er nog gezegd wil worden.
5. Een belletje laten klinken in een vergadering, ‘ting’, als iemand praat vanuit eigenbelang in plaats van het collectieve belang.
6. Ervoor zorgen dat iedereen aan het woord komt, ook de zwijgzame mensen.

Sprekend leiderschap is luisterend spreken

Een liefdevol leider luistert niet alleen vanuit lichaamsbewustzijn, hij of zij spreekt ook vanuit verbinding met het eigen lichaam. Al sprekend luistert hij of zij naar de luisteraars, in verbinding met de gehele situatie en datgene waar hij of zij voor staat. Die manier van stil zijn, durven luisteren terwijl je spreekt, noem ik ‘waarachtig spreken’.  Als je de waarheid spreekt die in je leeft, dan heeft wat je zegt altijd gewicht. Een luisterend spreker heeft bovendien invloed heeft op de manier waarop anderen spreken. Het is van belang om die vorm van luisterend spreken in organisaties tot cultuur te maken.

Liefdevolle Leiders Luisteren Groot – Bestel nu  je alvast jouw exemplaar!

Je kunt ons boek Liefdevolle Leiders Luisteren Groot alvast vooruit bestellen! Ook heel leuk als relatie- en/of Sinterklaas of Kerst geschenk voor leiders-van-nu. Stuur daarvoor graag een mail met daarin je adresgegevens naar: petra.hiemstra@haagsehoogvliegers.nl en je ontvangt deze zomer als eerste een exemplaar. Kosten: 25 Euro (incl. verzending)