Rechtvaardig luisteren

Rechtvaardig luisteren – Andrea Dantuma (1973) werkte na haar studies journalistiek en rechten 15 jaar in het strafrecht. Onder andere bij het wetenschappelijk bureau van de Hoge Raad en sinds 2009 ook in de rechtspraak. Nu is zij rechter-plaatsvervanger bij de rechtbank Den Haag en raadsheer-plaatsvervanger bij het Gerechtshof te Amsterdam. Daarnaast zet zij zich bestuurder bij Stichting Lijn 7 in voor organiseren van busreizen voor kwetsbare jongeren die hun persoonlijk leiderschap willen ontwikkelen.

Interview door Petra Hiemstra, 17 3 2021, in het kader van ons boek Liefdevolle Leiders Luisteren Groot

Rechtvaardig luisteren = onpartijdig oordelen

Als strafrechter spreek ik een oordeel uit als iemand verdacht wordt van een strafbaar feit. Als rechter ben ik onpartijdig en mag ik mij niet laten leiden door persoonlijke opvattingen of door sympathie voor een van de partijen. Als rechter stel ik vragen aan de partijen, luister ik naar hun verhaal, luister ik naar getuigen en experts en bekijk ik de bewijzen. Vervolgens weeg ik alle feiten en kijk ik naar verschillende rechtsbronnen om tot een oordeel te komen. Je zou dus kunnen zeggen dat goed luisteren één van de kernkwaliteiten van een goede rechter is. Ik heb dat van jongs af aan geleerd.

Zorgen voor een ander leert je goed luisteren

Ik kom uit een gezin waar ziekte en tegenslag de hoofdrol speelden. Mijn vader kreeg, toen ik vier was, een zeer ingrijpende hersenbloeding. Hij raakte na wekenlang in coma te hebben gelegen, halfzijdig verlamd. Hij had afasie, kon niet meer praten en heeft er naast de nodige frustratie veel hersenletsel aan overgehouden. Ik heb geleerd hem aan de hand van klanken, mimiek en context te begrijpen en ook onder woorden te horen wat hij wilde zeggen. Hij heeft heel veel intensieve zorg gekregen van mijn moeder. Toen ik zes was, werd mijn broertje geboren, die al jong suikerziekte kreeg. In ons gezin draaide het dus om de zorg van mijn moeder voor mijn vader en mijn broertje. Het was geen gelukkig gezin. Alles draaide om de beperkingen. Nooit om de kracht er het beste van te maken. Dat is essentieel gebleken voor de rest van mijn leven.

In het strafrecht zie je mensen in hun meest elementaire vorm

Na mijn propedeuse journalistiek aan de School voor de Journalistiek en Voorlichting, wilde ik de wereld verbeteren en ben ik rechten gaan studeren. Van meet af aan is het mijn bedoeling geweest om me te specialiseren in het strafrecht. Daar lag en ligt nog altijd mijn passie. Waarom? Omdat het om mensen gaat in hun meest elementaire vorm, hun meest primaire behoeftes, hun diepste emoties: liefde, lust, geld en de angst voor miskenning. Bij de meeste strafbare feiten komt het in essentie hierop neer.

Recht doen betekent: luisteren naar alle lezingen van een verhaal

In het strafrecht gaat het om de reconstructie van een strafbaar feit dat in het verleden heeft plaatsgevonden en waarbij de rechters niet aanwezig zijn geweest. De lezing van de verdachte en de getuigen is essentieel. Zij doen dat verhaal eerst aan de politie, dan aan een officier van justitie en een rechter-commissaris (de onderzoeksrechter) en ten slotte doen ze hun verhaal op de zitting aan de zittingsrechters. Het onderzoek duurt weken, maanden en soms jaren. Alleen al de tijdscomponent maakt het verhaal soms onbetrouwbaar. Maar denk eens aan alle belangen en redenen waarom iemand niet betrouwbaar of eerlijk een verklaring zal afleggen … Redenen te over.

Het verhaal van de verdachte(n) moet samen met het technisch bewijs (‘de stille getuigen’) de reconstructie vormen. Zowel de verdachten als de getuigen vertellen hun verhaal, maar aan die verhalen kunnen dus mankementen kleven. Denk aan: de waarheid niet willen vertellen, de beperkingen van het menselijk geheugen, de kwaliteit van het verhoor of de wijze waarop verklaringen zijn vastgelegd. Er zijn tal van oorzaken die luisteren in het strafrecht kleuren en beïnvloeden. Tegelijkertijd vormen de afgelegde verklaringen de belangrijkste bewijsmiddelen.

Op de zitting staat het horen, het beluisteren van de verdachten dus ook in het teken van een betrouwbaarheidstoets. Is het geloofwaardig wat hij verklaart? Enerzijds is de zitting de plek waar de verdachte de kans moet worden geboden om zijn volledige verhaal te mogen en te kunnen doen, anderzijds moet een rechter ook kritisch luisteren en zo nodig de verdachte confronteren met eerdere verklaringen, inconsistenties, onduidelijkheden en onwaarheden.

Luisteren in de rechtszaal is cruciaal én gecompliceerd

In het nieuws worden gerechtelijke dwalingen vaak groot uitgemeten. Het gaat soms al mis bij de vraagstelling van de politie en dat lijkt dan niet meer hersteld te kunnen worden gedurende de jarenlange procedures die daarop volgen. Tunnelvisie is een bekend begrip. In de wetenschap noemen we dit de confirmation bias. Kort gezegd zijn mensen geneigd vooral aandacht te hebben voor die informatie die hun eigen theorie bevestigt en dus niet voor de informatie die wijst op een andere hypothese. Als je bedenkt hoe ingewikkeld het proces van waarheidsvinding verloopt, dan is het misschien iets beter te begrijpen dat (hoe ongewenst ook) gerechtelijke dwalingen vóórkomen.

Het grote publiek heeft door tv-programma’s als van Peter R. De Vries, CSI en Opsporing Verzocht overigens gemakkelijk een verkeerd beeld van het strafrecht. Speelt de actualiteit vooral in op de grote interessante zaken, in de praktijk gaat het doorgaans niet om hoogstaand speurwerk of om sporenonderzoek op technisch hoog niveau. In het merendeel van de gevallen is best helder wat er is voorgevallen en gaat het vooral om het verhaal achter de feiten.

Bij waarheidsvinding is het ‘waarom’ wezenlijker dan het ‘hoe of wat’

Zelfs bij ontkennende of overduidelijk niet de waarheid sprekende verdachten is het verhaal van hun leven enorm belangrijk. Het biedt een context. Een context waarbinnen geoordeeld moet worden.

Wat het eerlijk vertellen van het verhaal voor de verdachte lastig maakt, is dat de setting van een zitting niet echt uitnodigend is voor de verdachte om zijn verhaal te doen. De rechters, de griffier de officier van justitie en de advocaat zijn allen in toga. Dat kan ervoor zorgen dat het gevoel van veiligheid en vertrouwen ontbreekt. Ook zijn de onderwerpen die besproken worden, vaak heel intiem en persoonlijk. In dat veelal wat ‘koude’ veld, in die formele ruimte, moeten rechters de gelegenheid creëren dat iemand toch zoveel als mogelijk en gewenst de vrijheid voelt om zijn/haar verhaal te doen. Dan kan iemand werkelijk beluisterd worden.

Iedereen in de rechtszaal weet hoe moeilijk goed luisteren is. Toch word je ook als rechter snel in beslag genomen door formaliteiten en het totale kader waarbinnen je moet werken. Het is goed om te benadrukken dat het luisteren in de rechtszaal specifieke doelen dient: het achterhalen van de waarheid, komen tot een getrouwe reconstructie van wat heeft plaatsgevonden, zoveel mogelijk informatie achterhalen die nodig is voor het eindoordeel. Binnen een strakke tijdslimiet.

Beter leren luisteren is een continu proces

In mijn opleiding Rechten aan de universiteit kwam het vak luisteren of ondervragen eigenlijk niet aan de orde, ik weet niet zeker of dat nu anders is. Ik hoop van wel.

Het echte werk leer je natuurlijk in de praktijk. In mijn opleiding kreeg ik onder andere training in communicatieve vaardigheden, rollenspellen en videotraining. Als heel waardevol heb ik de training van een logopediste ervaren die ons leerde luisteren naar de toon en klank van anderen en van jezelf. En hoe klanken acties en reacties kunnen bewerkstelligen. En hoe je daarop kunt inspelen.

Of je ooit volleerd luisteraar kunt worden? Ik weet het niet.

Voor mij is beter leren luisteren een continu proces. Door te kijken en luisteren naar anderen. Proberen, fouten te maken en daarvan leren. Ik heb altijd goed gekeken naar hoe de door de wol geverfde rechters het doen: in positieve en ook in negatieve zin.

Je hebt rechters die met een simpel uitgesproken zin direct tot iemand door kunnen dringen en een sfeer kunnen scheppen waardoor mensen gaan praten. Het is mijn ervaring dat dit vaak rechters zijn die buiten het boekje durven te gaan, die risico’s durven te nemen en zichzelf ook kwetsbaar durven op te stellen. Dat wordt kennelijk vrij snel gevoeld.

Het is indrukwekkend om te zien dat er rechters zijn die de regels eigenlijk aan hun laars lappen en toch bereiken wat al die regels beogen te bewerkstelligen. Je hebt ook rechters die door de jaren steeds slechter lijken te gaan luisteren. Die lijken het antwoord op hun vraag al te hebben gehoord voordat die is uitgesproken. Dan ontstaat vrij snel een vervreemde communicatie en dat roept dan Kafkaëske beelden op.

Luisteren is de boodschap in én achter het gesproken woord horen

Persoonlijk vind ik goed luisteren een continu lastig proces. Vooral om wat er nog meer speelt: Wat speelt er in mijn eigen hoofd? Wat moet ik aan formaliteiten in de gaten houden? Naar welk doel wil ik toewerken? Welke vragen moeten beantwoord worden? Ook ben ik bezig met wat die ander misschien nog meer wil zeggen: de eventuele boodschap achter de boodschap. Vaak moet ik mezelf tot de orde roepen en me in eerste instantie te richten op slechts het gesproken woord.

De truc? Goed voorbereiden en dan volgen

Misschien maakt de geschiedenis met mijn vader dat ik het gesproken woord maar als een klein onderdeel van de totale communicatie beschouw. In het begin van mijn loopbaan als rechter wilde ik me zo goed mogelijk voorbereiden door werkelijk alle mogelijke vragen vooraf te bedenken, deze op te schrijven en systematisch ‘af te werken’.

Van een mentor leerde ik al snel dat die oplossing iedere echte communicatie met een verdachte in de weg staat. Hij adviseerde me om de eerste vraag vooraf te bedenken, die op te schrijven en deze ook min of meer voor te lezen, om zo een duidelijk begin te hebben. Een goed begin is het halve werk, zo ongeveer.

Verdachten willen soms eerst hun ei kwijt

Bij de Rechtbank is ook meer en meer de gewoonte gegroeid om de eerste vraag zo open mogelijk te stellen: ‘Wat wilt u verklaren over waar u van wordt verdacht?’ Door deze eerste vraag zo te formuleren, geef je iemand de meest open mogelijkheid om zijn eigen richting te kiezen of om even zijn of haar eerste emotie(s) te uiten.

Ik heb eens een verdachte voor me gehad wiens strafblad dikker was dan het dossier. Omdat hij een veelpleger was, had hij het advies gekregen voor een ISD. ISD staat voor: opname Inrichting Stelselmatige Daders. Deze maatregel duurt twee jaar en is dus veel zwaarder dan je als ‘pleger’ normaliter voor kleine diefstallen krijgt opgelegd; het is echt een verplichte intensieve behandeling van verslavingen. De verdachte kwam opgefokt de rechtszaal binnen en wilde niets anders dan heel even zijn ei kwijt dat hij het niet eens was met het advies. Pas daarna kon hij rustig praten over de feiten. Als je dat als rechter niet toestaat en de protocollen wil aflopen, is luisteren eigenlijk inhoudsloos geworden. De verdachte hoort je toch niet, totdat hij zijn hart heeft kunnen luchten.

Goed luisteren geeft context

‘Judge a man on his questions, not his answers’ – Voltaire

In de wereld van de rechtspraak, waarin geoordeeld moet worden over het handelen van een ander, is begrip nog veel belangrijker. Begrip mag dan niet worden verward met instemming of vergoelijking. Juist niet! Goed luisteren geeft je een waardevolle context. Het geeft je inzicht in een situatie waar je zelf niet bij bent geweest, maar wel over moet oordelen. Een situatie waarin de meest primaire emoties van mensen een rol hebben gespeeld. Waar levens worden gemaakt en gebroken. Dan is niets zo belangrijk als begrip van de meest complete situatie. Wat overigens luisteren zo moeilijk maakt, is het besef dat wat je hoort, zo wordt gekleurd door de vragen die zijn gesteld.

Zich gehoord voelen leidt tot acceptatie

In het recht is er wat je een leidend principe of moreel uitgangspunt zou kunnen noemen: alle betrokkenen moeten zich gehoord voelen. Als een verdachte zich gehoord voelt, is de uitspraak makkelijker te accepteren. Als een slachtoffer zich gehoord voelt, kan hij gemakkelijker verder met zijn leven en is ook de straf meer acceptabel.

Mensen lijken goed te beseffen dat ze niet per se gelijk hoeven te krijgen, dat een uitspraak ook in hun nadeel kan uitpakken. Wat belangrijker lijkt te zijn, is dat al hun argumenten, al hun overwegingen en verhalen gehoord zijn en meegeteld hebben. Je zou dus kunnen stellen dat er in de rechtszaal een direct verband is tussen luisteren en een positief bedrijfsresultaat.

Liefdevol Leiderschap in de rechtszaal

Een rechter voert regie in de rechtszaal. Dat is leiderschap. In dat verband is liefdevol Leiderschap, denk ik, vooral Leiderschap met respect en een uitgesteld oordeel. Respect voor het totale verhaal en de context en waarden van de partijen. Het kunnen uitstellen van je oordeel is nodig net zolang tot alle partijen de kans hebben gehad, genomen en gevoeld om de totale context over het voetlicht te brengen.

Liefdevol Leiderschap is ook het creëren van een open ruimte waarbinnen het oordeel goed kan vallen. En waarin zij de ruimte voelen om het aan te geven waar vragen of het oordeel op onbegrip stuit. Dat geeft een verdachte de mogelijkheid om te reageren of zaken te verduidelijken. In die zin is vragen stellen essentieel. Het brengt namelijk onduidelijkheden en misverstanden aan het licht.

Kwetsbaarheid en onzekerheid koesteren

Wat mij helpt om een goede rechter te zijn, is eigenlijk vooral de ruimte die ik me steeds meer gun om kwetsbaar te zijn. Zekerheid en zelfvertrouwen bezit ik niet van nature. Het tegendeel is eerder waar. Mijn leeftijd en ervaring maken dat mijn zelfvertrouwen groeit. Tegelijkertijd koester ik ook mijn onzekerheid, omdat deze me in staat stelt open te staan voor anderen en voor afwijkende ideeën. Je zou kunnen zeggen dat mijn onzekerheid me ook flexibel en wendbaar houdt.

Mijn sociale bewustzijn en gerichtheid op anderen is van nature sterk. Ik gun mezelf ook steeds meer mijn naïeve kant. Ik wil de wereld blijven zien als een mooie plek, waar we uitgaan van de goedheid in mensen. Dat is in mijn vak zeker niet altijd makkelijk. Ik zie immers ook regelmatig zaken voorbijkomen waar kwetsbare en van andermans zorg afhankelijke mensen of dieren veel leed wordt aangedaan. In dergelijke zaken leidt luisteren en de context kennen niet tot begrip. Zulke zaken maken mijn vak soms zwaar en moeilijk.

 ‘Change happens by listening and then starting a dialogue with the people who are doing something you don’t believe is right.’ – Jane Goodall