Secure bases I We zijn onvoldoende met elkaar in dialoog over onze pijnlijke ervaringen

“De rode draad in mijn werk is de mens die op zoek is naar de wortels van zijn persoonlijk leiderschap en de betekenis van die wortels voor wie hij vandaag is. De leider die wil onderzoeken hoe hij anderen kan meekrijgen in een beweging, heeft ook te reizen langs de breuklijnen van zijn eigen leven. Langs die breuklijnen deed hij ervaringen op met emoties.Als mijn spreken en handelen waarachtig willen zijn, dan ontkom ik er niet aan heel concreet te onderzoeken hoe ervaringen thuis, met onder meer vader, moeder, broers en zussen, mij vormden. Het is voor mij een persoonlijke opdracht om mezelf en de ander uit te nodigen om te spreken en te handelen vanuit een innerlijke ervaring. Wat tref ik in mijzelf aan en wat tref ik bij de ander aan? Hoe zijn we met elkaar in interactie op basis van die concrete ervaringen die we hebben?

Als we werkelijk willen verbinden dan zullen we met elkaar in gesprek moeten komen over betekenisvolle momenten. Zolang we niet de bereidheid hebben om elkaar in die werkelijkheid te ontmoeten, vervallen we in platitudes en algemeenheden.”

Wil je iets vertellen over jouw persoonlijke verhaal?

“Deze vraag is precies waar het over gaat. Voordat jij mij deze vraag stelde, was ik mij bewust van iets wat kwetsbaar is in mijzelf en wat gaat over loyaliteit. Jij vraagt me niet om theorieën te verkondigen, maar om iets te onthullen. Het eerste wat ik me dan realiseer is, dat op het moment dat ik iets ga zeggen over wie ik ben, ik teruggeworpen word naar de tijd dat ik heel jong was. Naar mijn eerste ervaringen rondom veiligheid en onveiligheid en ook pijnlijke gebeurtenissen. Die kwetsbaarheid draagt iedereen met zich mee, alleen hebben we er niet altijd gemakkelijk toegang toe. De grootste nieuwsgierigheid die ik aan de dag te leggen heb, is nieuwsgierigheid naar mijzelf. Dat roept de vraag op of ik überhaupt bereid ben en de mogelijkheid heb om in mijzelf af te dalen naar de punten waar het pijnlijk en moeilijk is. Dat is het ene.

Het andere is dat ik ook meteen geconfronteerd word met loyaliteit, die de wereld opent van moraliteit, ethiek, groepsgeweten en persoonlijk geweten. Dit maakt dat we ons afvragen of we de dingen die we zeggen eigenlijk wel kunnen zeggen. Als ik iets over mijzelf vertel, dan zeg ik ook iets over mijn ouders, over familieleden en over mensen met wie ik me al van jongsaf verbond. Zouden ze zich herkennen in wat ik zeg of zeggen dat het niet waar is? Levinas zegt: ‘Ik kan mijzelf pas leren kennen in de ogen van de ander’. Dus zelfkennis is intrinsiek sociaal geöriënteerd. Als ik iets over mijzelf onthul, onthul ik daarmee ook iets over een ander. Dat is een spannend gebeuren dat zowel zorgvuldigheid als stoutmoedigheid vraagt. Het is een zoektocht en een universele worsteling om tot het werkelijke verhaal in onszelf te komen.”

Hoe komen we tot dat werkelijke verhaal in onszelf?

“Als ik terugkijk naar mijn leven, dan zie ik van jongs af aan een worsteling om mijn emoties thuis te kunnen brengen. Iets thuisbrengen roept een concrete werkelijkheid op. Hoe hebben we letterlijk ervaringen thuis kunnen brengen? Ik ontdekte vanuit de geschiedenis van mijn ouders dat het ook voor hen een klus was om met mijn worsteling om te gaan. Zij zagen een jongen die met vragen rondliep over er bij horen en er niet bij horen, een jongen met vragen rondom geloof en met een groot verlangen om zich spiritueel verbonden te weten.

Ik groeide op in de hoogtijdagen van de polarisatie van katholiek kerkelijk Nederland. Op het moment dat ik op het punt stond om te ontdekken dat dat hele geloof heel waardevol voor mij was, keek ik naar de film Jesus Christ Superstar. Jezus zegt in die film: ‘Als het niet hoeft, laat het dan maar, maar als het moet, doe het dan maar’. Hij loopt dan de berg op en schreeuwt het uit van wanhoop: ‘Ik wil dit niet, maar als het dan toch moet, waar ben je dan?’ Ik herkende mijzelf in die uitschreeuw en ik wilde hem daarin volgen. Ik heb dat, in gelovige taal, ervaren als een eerste bekeringsmoment. Ik weet nog dat ik de gang op liep en me alleen voelde. Hoe bracht ik deze ervaring thuis, letterlijk, maar ook in de klas en bij mijzelf? Een achtjarige heeft daar voorbeelden bij nodig, die heeft secure bases nodig.”

Wat zijn secure bases?

“Dat zijn in eerste instantie mensen die ons van jongs af aan leren over veiligheid en vertrouwen. Hoe we ons thuis kunnen voelen, hoe we daarin emoties kunnen ervaren, hoe we ons emotioneel naar elkaar kunnen openen. Dat we daarover met elkaar in verbinding zijn en dat we vanuit die emotionele verbinding ook weer uitgenodigd worden om de wereld in te gaan om ons daar veilig te voelen.

Secure bases leren je om vanuit veiligheid en vertrouwen risico’s aan te gaan en over die risico’s te delen. Ze brengen caring en daring samen. Het gaat dan om vragen zoals: Wat was er moeilijk op school, welke pijn ben je tegengekomen, welke successen vier je, wat lukte niet?

Secure bases leren (jonge) kinderen van jongs af aan om daarover in dialoog te komen. De eerste leiderschapslessen ontstaan precies in die dialoog tussen ouders en hun kinderen. Kinderen leren daar dat kwetsbaarheid en emoties de toegang zijn tot leren en ontwikkelen. En ouders ontmoeten zichzelf natuurlijk ook in de spiegel die kinderen hen daarin voorhouden. Het is voor een kind uitermate lastig als ouders, om welke reden ook, zich emotioneel niet kunnen openen naar hun kinderen, in aanwezigheid en in dialoog. Dat gebeurt ook in organisaties en in onze maatschappij: we zijn fundamenteel onvoldoende met elkaar in dialoog over onze pijnlijke ervaringen. En juist in die mogelijkheid om met je pijnlijke ervaringen thuis te kunnen komen ontwikkelen we grotere veerkracht. Dat is de ultieme paradox: de secure base helpt ons om ons te blijven focussen op het positieve, op waar we heen willen. En daarvoor hebben we dialoog nodig die gaat over wat pijnlijk is, wat mislukt en waar we ervaringen van falen hebben. We kunnen hard roepen ‘falen bestaat niet’, maar het is een diep universele ervaring, dat iets niet lukt, iets niet oplevert wat je ervan verwachtte of wat je nodig had. Dat is ook de fundamentele functie van rouw, het nodigt ons uit lering te trekken uit de verlieservaringen die we allen, op vele terreinen van ons leven tussen geboorte en sterven hebben.

Leiderschap gaat over het werken met de paradox van focus houden én omgaan met de onmaakbare zaken die het leven biedt. Het gaat dus over bewogen worden en in beweging komen. Het fundament van het werk wat ik doe start met liefde, vertrouwen, veiligheid en aanmoediging. Dat zijn voor mij de vier kernwoorden die horen bij secure bases. De verbinding tussen die vier zorgen ervoor dat we in beweging kunnen blijven en anderen uit kunnen nodigen om in beweging te komen en blijven.”

Waar komt de term secure bases vandaan?

“Deze term is groot geworden door de Engelse psychiater John Bowlby. Hij werkte samen met Mary Ainsworth die deze term heeft geïntroduceerd en heeft ontleend aan het militaire jargon. Als militairen op missie gaan, dan ontstaat er een verbinding tussen de groep en de leider. Dan is er veiligheid en vertrouwen om het besluit van een commandant uit te kunnen voeren. Het is een wetenschap dat je erop uit wordt gestuurd om risico’s aan te gaan en dat je ook weer veilig terug kunt komen.

Bowlby maakt een onderscheid tussen being safe en feeling secure. Er zijn een heleboel situaties in ons leven die helemaal niet secure zijn. Als we  bijvoorbeeld in het drukke verkeer lopen, dan zijn we op een bepaalde manier niet veilig (‘safe’), want we lopen het risico dat we overreden worden, maar in de meeste gevallen voelen we ons veilig (‘secure’). We leren over die paradox in onze vroegste kinderjaren zoals militairen dat ook ervaren: er is feitelijk en aantoonbaar gevaar en toch werkt ons innerlijk (biologisch en neurologisch) systeem zodanig dat we getraind zijn om ons veilig te kunnen weten. Door iedere keer in vertrouwen en met aanmoediging een stapje verder van de moeder en de vader af te gaan, leert een kind dat elk stapje goed is en zo wordt zijn wereld steeds groter in het diepe besef dat een terugkeer steeds mogelijk is.”

En als je geen secure bases hebt, hoe doe je dat dan?

“Secure bases hebben we allemaal. Het enkele feit dat we hier samen zitten en dit gesprek hebben, is het resultaat van het feit dat er in je leven secure bases geweest zijn. Alleen, soms zijn er te weinig om vooruit te kunnen komen. Om bijvoorbeeld van overleven naar leven te kunnen komen. Dan zit er niets anders op te leren secure bases te ontdekken en ontmoeten en te oefenen je ermee te verbinden.

De mens die zich niet of onvoldoende verbindt met secure bases zal zich nooit werkelijk veilig en gesteund voelen en zal dus nauwelijks in een verbinding komen en ook niet zijn succes kunnen ervaren. Succes gaat dan overigens niet over de auto die je rijdt, maar over je volle talent kunnen leven. Dat gaat over bronnen van steun die je ervaart als secure bases. Is bijvoorbeeld mijn werkplek een secure base, de leidinggevende, mijn partner, de sportclub, het theater? Is mijn God een secure base?”

Maar het gaat er uiteindelijk toch om dat je je van binnen veilig voelt?

“Ja, hier ontstaat vaak de misvatting, want het is altijd en-en. Veiligheid vanbinnen kan nooit zonder externe secure bases. Al voel je je veilig in jezelf, je hebt altijd je externe hulpbronnen en geïnternaliseerde externe hulpbronnen nodig. Daarmee bedoel ik de ervaring die je misschien hebt gehad met een leraar die je geleerd heeft over het aangaan van risico’s. Hij is fysiek afwezig, maar hij is er wel als geïnternaliseerde steunbron en die kun je oproepen. Maar denk ook aan plekken waar je bent geweest en waar je naar terugkeert of een lied dat je draait om rust en nieuwe inspiratie te vinden. Als je werkelijk met secure bases gaat werken, veranderen mensen en organisaties substantieel en duurzaam. Dat is het indrukwekkende dat ik telkens in mijn praktijk mag ervaren.”

Kun je daar dan de term transitie aan verbinden?

“Ja, transitie gaat voor mij over het vormgeven van verandering op identiteitsniveau. We leven in een snel veranderende wereld, daar hebben we ons toe te verhouden. Transitie vormgeven is het vermogen om je steeds op een diepere laag te verbinden met vragen over waar je vandaan komt, waar je heen gaat en welke thema’s van kwetsbaarheid je in jezelf em in de ontmoeting met anderen en de wereld om je heen tegenkomt. En hoe je ervoor zorgt dat die thema’s van kwetsbaarheid geen bron worden van teruggetrokken leven, maar hoe die kwetsbaarheid van de wonden die je opgelopen hebt, een bron kan worden van vooruitgang. Hoe je er voor zorgt dat datgene wat verloren is gegaan in je leven een bron van inspiratie wordt in plaats van een bron voor burn-out of depressie. Het gaat erom dat we in staat zijn om dat concreet te krijgen. De secure bases helpen je om die transitie vorm te geven.

Veranderingen nodigen dus uit tot transitie en elke transitie brengt ons dichter bij onze roeping. Iedereen heeft een roeping. De kunst is die roeping te vinden en er je antwoord op te vinden en geven. Je roeping vormgeven gaat dus over hoe in verbinding kunnen blijven met de grotere thema’s op onze levenslijn. Secure bases zijn onmisbaar om als het ware in een openhartige dialoog met onze levenslijn te komen en de focus op de grotere boog van ons leven, de roeping, in het zicht te houden.”

Jakob van Wielink is oprichter van de School voor transitie

Dit artikel is met toestemming van Jakob van Wielink overgenomen van de site NieuwWij