Ongezien opgegroeid – Herstel na een jeugd met narcistische, afwijzende of afstandelijke ouders

Ongezien opgegroeid – Herstel na een jeugd met narcistische, afwijzende of afstandelijke ouders – In mijn praktijk ontmoet ik regelmatig mensen die als kind de diepe erkenning en waardering gemist hebben, die ieder mens nodig heeft. Bij sommigen van hen is zelfs sprake van emotionele verwaarlozing of zelfs mishandeling. Dat is vaak heel heftig en (intens) verdrietig.

Recentelijk las ik drie boeiende boeken rond dit thema die ik graag met je deel: Ongezien opgeroeid en Emotioneel onafhankelijk van Lindsay C. Gibson en Uit de schaduw van narcisme – over-leven met een narcistische partner of ouder van Marjan de Vries.

Zowel Gibson als De Vries verwoorden in heldere en herkenbare taal wat ongezien opgroeien met je doet. Het kan je heel ongelukkig, onstabiel en onzeker maken. Ook geven ze – gelukkig! – vanuit vele praktijkvoorbeelden aan hoe volwassenen er – ondanks hun heftige jeugd – toch in slagen om een evenwichtig en emotioneel onafhankelijk persoon te worden.

In dit artikel vat ik de belangrijkste tips van deze schrijfsters voor je samen. Zo kun je ze gebruiken in je relatie en communicatie met een emotioneel onvolwassen ouder, partner of collega. Ook kun je de tips gebruiken in situaties waarin mensen bewust of onbewust ‘ondermijnend’ gedrag vertonen en je met hun communicatie kleiner willen maken dan je bent.

boekbespreking door Petra Hiemstra, 7 januari 2023

Ongezien opgroeien maakt emotioneel eenzaam

Bij mijn weten zijn er nog geen cijfers over de aantallen kinderen die opgroeien bij ouders die emotioneel onvolwassen zijn. We hebben (nog) geen idee hoeveel kinderen opgroeien bij vermoedelijk narcistisch of geblokkeerde ouders. Toch heeft dat een immense impact op je zijn en functioneren. Het opgroeien bij ouders die voor de buitenwereld ogenschijnlijk heel competent en betrouwbaar functioneren, maar die beperkt zijn in hun empathische vermogens zodat ze zich niet bij jou betrokken kunnen voelen als kind, maakt dat je als kind emotioneel eenzaam en zonder emotionele band opgroeit.

Sommige kinderen groeien, volgens Gibson, zelfs op ‘als gevangen van emotioneel onvolwassen ouders: volwassenen die in geestelijke zin nog kinderen zijn, zij het met een onbuigzaam gezag en een krachtig volwassen lichaam.’ Het gevolg: ‘Diegenen die zich als kind slecht behandeld of genegeerd voelden, dachten vaak dat het hun fout was – zij waren kennelijk niet interessant genoeg of het niet waard waren om van te houden. Ze dachten dat hun emotionele behoeften onterecht waren: ze voelden zich schuldig omdat ze boos waren op hun ouders en ze bagatelliseerden het gedrag van hun ouders of zochten er een excuus voor (‘Zeker, ze sloegen me af en toe, maar in die tijd deden veel ouders dat.)’

Als kind van emotioneel onvolwassen ouders kun je opgroeien:

• in een angstige, onzekere, wantrouwige, controlerende, manipulerende, bespottende, dominerende/overheersende, onbuigzame of kleinerende sfeer – het is goed je te beseffen dat het niet oké is als iemand wat je zegt kleiner maakt dan dat het is (‘downsizing’) of je de grond in probeert te stampen. Als je beseft dat bepaald gedrag niet klopt, kan er iets gaan veranderen;
• met ouders die zelf emotioneel verwaarloosd of mishandeld werden en opgroeiden zonder echte band. Of bij ouders die onopgeloste gezinstrauma’s zodanig geïnternaliseerd hebben dat zij door hun eigen jeugdtrauma’s voortdurend bezig zijn met hun eigen onmiddellijke behoeften in plaats met van die van jou;
• met ouders die je oppervlakkig, dwingend of veroordelend behandelen, die jou emotioneel niet begrijpen en die jou niet écht tot zich toelaten. Je kunt bij hen niet terecht voor toost, medeleven of een écht goed gesprek;
• met ouders die jouw grenzen en individualiteit niet erkennen of respecteren;
• met ouders die impulsief of egocentrisch zijn, die zich tegen de werkelijkheid verzetten, die andermans gevoelens ontkennen of negeren of die geen zelfreflectie kennen;
• met ouders wiens intelligentie zich niet uitstrekt tot hun gevoelswereld;
• met ouders die emotioneel zo onbeholpen, (over)gevoelig, snel beledigd of prikkelbaar zijn, dat je er als kind alles aan doet om hun kwetsbare innerlijk leven niet te verstoren en op eieren loopt. Jij bent diegene die de ‘emotionele arbeid’ moet verrichten in de relatie. Dit kost veel psychische energie en put uit.Hierdoor:
• is het op de korte termijn – voor de lieve vrede – makkelijker is om afstand van jezelf te nemen van wie je werkelijk bent en wat je werkelijk wilt – wat op langere termijn tot een burn-out, stress, angsten en depressies door verplichtingen, schuld- en schaamtegevoelens kan leiden – voor je het weet dwingen je emotioneel onvolwassen ouders je in een rol die het beste bij hún emotionele behoeften past;
• je vermogen om te vertrouwen op je eigen gedachten en gevoelens en de ontwikkeling van je intuïtie, zelfsturing, zelfeffectiviteit en onafhankelijkheid geschaad en/of ondermijnd wordt;
• kun je je emotioneel gedwongen voelen om je op een bepaalde manier te voelen, om op een bepaalde manier te denken of te doen.

Ongezien opgegroeid – Hoe je emotioneel onafhankelijkheid wordt van emotioneel onvolwassen mensen

Zowel Gibson als De Vries geven vergelijkbare tips om je eigen autonomie en vrijheid te herwinnen als je te maken hebt met emotioneel onvolwassen mensen die niet naar je luisteren of zelfs ondermijnend gedrag vertonen. Deze route bestaat uit een aantal stappen:

1. Realiseer je: in een ouder-kindrelatie is de volwassene de verantwoordelijke;

2. Wees er in een ongelijkwaardige partner/werkrelatie er op voorbereid dat jouw werkelijkheid niet die van je partner/collega is – Als zaken uiteindelijk escaleren, kan diens advocaat kan in rechtszaken punten aandragen waar je je totaal niet in kunt vinden. Bereid daarom je procedures goed voor, houd een dagboek bij en zorg ervoor dat je partner/collega niet bij je mail, whatsapp en bankrekening kan (De Vries);
3. Laat je droom of verlangen dat je ouders/partner/collega ooit zal veranderen los – de kans is heel klein dat je ouder/partner/collega op een dag ineens wél nieuwsgierig zal zijn naar jouw subjectieve ervaringen – ze willen niet veranderen en begrijpen niet waarom het hebben van een diepe emotionele band voor jou zo belangrijk is;
4. Besef: in een gezonde relatie kunnen beide partners of collega’s zich verplaatsen in en zich afstemmen op de gevoelens, positie of context van de ander. In een gezonde relatie zijn partners en collega’s gelijkwaardig, zijn zij in staat om behoeftebevrediging uit te stellen en kunnen beide personen reflecteren op hun eigen gedrag, aannames en verantwoordelijkheid. In emotioneel volwassen relaties zijn partners in staat om op een gezonde manier ruzie te maken en zijn zij in staat om al pratend weer verbinding te zoeken. In een relatie met een onvolwassen ouder/partner/collega ontbreekt deze gelijkwaardigheid.
5. Gun jezelf een rouwproces over datgene wat je nooit kreeg en ook nooit zult krijgen van de mensen van wie jij dat verlangt;
6. Kies voor een actieve rol in plaats van een slachtoffer rol – accepteer jezelf en accepteer steun van familie en vrienden;
7. Stel je verwachtingen naar beneden bij richting je emotioneel onvolwassen ouder/partner/collega en sta toe dat emotioneel wél volwassen personen in je omgeving wél een fijne, gelijkwaardige en wederkerige relatie met je willen aangaan;
8. Beslis van te voren welke hulp/aandacht/energie je bereid bent te geven – neem je tijd, neem de leiding, ontwijk dwang en houd je poot stijf;
9. Blijf onder alle omstandigheden met jezelf in verbinding en blijf actieve manieren bedenken om met een situatie om te gaan;
10. Reken jezelf niet af op het resultaat van je poging iets te veranderen, maar wees trots dat je het in elk geval geprobeerd hebt. Daar heb je wél invloed op.

Ongezien opgegroeid – Hoe communiceren narcistische mensen?

In haar boek Uit de schaduw van narcisme – over-leven met een narcistische partner of ouder schrijft De Vries; “Iemand met een narcistische problematiek is in zijn kern erg kwetsbaar. De pijn die is ontstaan door het niet gezien worden heeft een groot litteken achtergelaten en is niet te verdragen. Daardoor is het gedrag van iemand met narcistische problematiek erop gericht bij deze kern, deze pijn, weg te blijven.” In hoofdstuk 3 beschrijft ze de enorme gerichtheid op zichzelf (‘Ik ben wel belangrijk’) en in hoofdstuk 4 het opblazen van het ego als overcompensatie voor de negatieve ervaringen uit de jeugd. De Vries: ‘Wanneer iemand met narcistische problematiek met kritiek of krenking vanuit de omgeving geconfronteerd wordt, komt die persoon veel te dichtbij en roept deze weer het gevoel van vroeger op: ‘Jij bent niet goed genoeg’, ‘jij doet er niet toe’, ‘jij bent onbelangrijk’. Het doet ook een beroep op het naar zichzelf kijken (zelfreflectie), wat iemand met narcistische problematiek nu juist voortdurend aan het vermijden is, want dat is dus niet te verdragen (…).”

De gedragingen waar iemand met narcistische problematiek zich van bedient zijn:

• De boodschap niet erkennen (liegen, ontkennen, zwijgen);
• Je vastpinnen op ene fout detail om je hele verhaal (en dus ook jou) onderuit te halen;
• De boodschapper afschrikken, bijvoorbeeld door omdraaiing: het ligt aan jou, of door te kleineren: ‘Wie ben jij nou?’, ‘Denk daar maar eens over na’ of door manipulatie: op schuldgevoel werken, dreigen , woede en razernij’;
• Medelijden wekken door in de slachtofferrol te schieten: ‘Val mij niet aan. Wat doe je mij aan?’;
• De boodschapper langdurig negeren; dit is de zogeheten silent treatment. Gibson noemt in haar boek ook het gedragskenmerk ghosting. Als emotioneel onvolwassen mensen dit toepassen stoppen zij ineens de communicatie zonder toelichting, bijvoorbeeld tijdens dating, online app verkeer of in een gewoon gesprek. Deze ‘losse eindjes’ kunnen je heel onzeker maken. Het helpt om dit gedrag actief bij de ander te laten en zelf wél te zorgen voor goede en respectvolle afhechting van relaties en gesprekken;
• Geen ruimte voor nuance: je bent voor-of tegen hem.

Ongezien opgegroeid – Hoe communiceer je met mensen die niet naar je luisteren?

Mensen die niet naar je luisteren willen wel graag dat jij naar hen luistert. Op allerlei manieren kunnen ze proberen om ‘in control’ te blijven waarmee ze jouw gehoorzaamheid, hulp of (rol)bevestiging willen.

In je communicatie kun je voor een aantal effectieve strategieën kiezen om gespreksregie te behouden en niet in hun val te trappen:

• Blijf uit de reddersrol. Laat je niet verleiden om mokkende ouders, een ongelukkige partner of emotionele collega’s die een schuldgevoel bij je proberen op te roepen te hulp te schieten. Zeg rustig: Ik zie dat je verdrietig/onrustig bent. Ik laat je nu met rust zodat je dingen op een rijtje kunt zetten. Als je eruit bent en je weer beter voelt, laten we dan doen wat we hebben afgesproken’.
• Kies voor de vertel- of mededelingsmodus in plaats van de overlegmodus – zo maak je je minder afhankelijk en krijg je autonomie terug. (De Vries)
• Luister een minuut oppervlakkig en blijf ongrijpbaar – ‘aha’, ‘ik snap het’, ‘hmmm’ – zeg dan wat je wilt of wat je van plan bent om te doen.
• Als je op verzet stuit – kies voor de kracht van de herhaling en herhaal wat je eerder zei.
• Gun jezelf tijd. Las een pauze in of zeg: ‘Ik weet het niet’ of ‘Daar kan ik nu echt geen antwoord op geven’.
• Erken (geef gelijk) en stel (vriendelijk) grenzen: ja, ik kan me voorstellen dat je dat graag wilt/vindt/dat je daar bang voor bent. Helaas gaat dat me/ons niet lukken/denk ik er anders over/is dit een kans die ik niet wil laten lopen. Of: Volgende week ga ik Mirjam helpen schilderen, dus zullen we een oplossing moeten zoeken voor het eten. Of: Ja, ik begrijp dat het voor jou vervelend uitkomt, maar voor mij is het belangrijk/nodig.
• Verander van onderwerp, draai een negatieve gedachtengang om of stel vragen die het verloop van het gesprek veranderen, zodat het gesprek een positievere wending krijgt, zoals: Wat heb je meegemaakt dat je je zo voelt? Waarom zou het volgens jou beter zijn als dit gebeurt? Wat zouden de nadelen daarvan kunnen zijn? Ik vraag me af welke onbedoelde gevolgen dat met zich mee kan brengen. Wat denk jij?
• Wijs bepaalde onderwerpen af of onderbreek en voer een ’take over’ uit: bijvoorbeeld met ‘Oh/nou/weet je/goed punt, daar heb ik wel een idee over, …’
• Zorg voor een plek waar je je kunt terugtrekken of ga gewoon weg. Claim je recht om emotioneel onvolwassen mensen te ontlopen, te negeren of stel alternatieve manieren voor om contact te maken.
• Besef je dat je nu je eigen leider bent en geen (ouderlijke) leiding meer nodig hebt. Laat niemand bepalen wat jij moet denken en sta niemand toe om jouw denkruimte in te perken. Bepaal je (eigen) waarde(n), visie en geef prioriteit aan wat goed is voor JOU. Geef prioriteit aan goede zelfzorg, blijf trouw aan je innerlijke wijsheid en rijkdom en verdedig je innerlijke wereld.
• Als je in gesprek wilt met emotioneel onvolwassen ouders – houd het dan kort (max. 5 minuten) en richt je op 1 interactie en thema tegelijkertijd. Verbeter de relatie stap(je) voor stap(je).

Ongezien opgegroeid – Wat zijn de kenmerken van emotioneel volwassen mensen?

Volgens Gibson laten deze kenmerken zich als volgt samenvatten:

• Ze zijn eerlijk, realistisch en betrouwbaar (vanwege hun consistente gedrag);
• Ze accepteren de werkelijkheid in plaats van ertegen te vechten;
• Ze kunnen tegelijkertijd voelen en denken;
• Ze vatten niet alles persoonlijk op;
  Ze zijn respectvol en gaan uit van wederkerigheid (ze geven iets terug);
• Ze respecteren je grenzen;
• Ze zijn flexibel en sluiten makkelijk compromissen;
• Ze hebben een gelijkmatig humeur;
• Ze zijn niet bang voor beïnvloeding;
• Ze verontschuldigen zich en willen geschillen bijleggen – ze willen graag troosten en getroost worden;
• Ze zijn ontvankelijk en geven je een veilig gevoel met hun empathisch vermogen;
• Ze geven je het gevoel dat je wordt gezien en begrepen;
• Ze reflecteren op hun eigen handelen en proberen te veranderen;
• Ze kunnen lachen en lol hebben;
• Ze zijn aangenaam gezelschap.

Winnaars Ongezien opgegroeid en Emotioneel onafhankelijk 

In onze nieuwsbrief van augustus 2022 hebben we 2 exemplaren van Ongezien Opgegroeid en Emotioneel onafhankelijk verloot. De winnaars van Ongezien Opgegroeid zijn: Carolien Libbrecht en Sytze Koopmans en Emotioneel Onafhankelijk is gewonnen door Janine Koppers en Anne-Linde Roben.

Niet gewonnen? Niet getreurd. We verloten iedere nieuwsbrief voor HB-ers interessant literatuur. Uiteraard kun je de boeken ook direct bestellen bij je lokale boekhandel, bij bol.com of bijvoorbeeld bij managementboek:

• Ongezien opgeroeid – Herstel na een jeugd met narcistische, afwijzende of afstandelijke ouders – Lindsay C. Gibson
• Emotioneel onafhankelijk – Een praktische gids voor mensen die ongezien zijn opgegroeid –  Lindsay C. Gibson
• Uit de schaduw van narcisme – over-leven met een narcistische partner of ouder – Marjan de Vries

Goed te weten: coaches bieden begeleiding. Ga voor specifieke hulp of trauma behandeling te rade bij een gespecialiseerde arts, psycholoog of psychiater.