Erkenningsgericht luisteren – Valideren kun je leren!

Erkenningsgericht luisteren – Ieder mens heeft behoefte aan erkenning. Aan het gevoel volledig en uniek te mogen zijn wie je bent, om te worden wie je kunt zijn. Toch slaan veel mensen in gesprekken het erkennen, bekrachtigen en valideren van wat we zojuist gehoord of waargenomen hebben, over. En merken zij (snel genoeg): zonder erkenning kan er geen vooruitgang worden geboekt.

Zolang mensen, cliënten, patiënten en burgers geen erkenning krijgen voor de pijn of problemen die zij ervaren of voor de wensen die zij hebben, dan zul je merken dat je net als in het spelletje Mens erger je niet, onvermijdelijk, weer terug naar ‘af/start’ moet. Dan moet je als het ware opnieuw beginnen.

Het goede nieuws is: goed valideren kost heel weinig tijd en levert superveel op! In dit artikel lees je over wat erkenningsgericht luisteren precies is en hoe je dat goed kunt doen. Valideren kan iedereen leren!

door Petra Hiemstra, 14 augustus 2024

De Grieken noemden de diepe behoefte aan erkenning Thymos

Thymos of thumos, θυμός, betekent geestrijkheid in het Oudgrieks en houdt verband met adem en bloed, trots en de menselijke behoefte aan erkenning. De Griekse filosoof Plato beschouwde, volgens Wikipedia, ‘thymos als een onderdeel van de menselijke psyche, naast logos en eros. Het was eerst Pythagoras die deze drie in waarde met elkaar vergeleek. Plato sloeg het verstand veel hoger aan dan de drift en plaatste de thymos daartussen.’

Als je meer wilt lezen over Thymos, lees dan het boek van Peter Venmans die het begrip thymos uitgebreid behandeld in zijn boek Het derde deel van de ziel.

Zelf zou ik thymos eerder het 4e deel van de ziel noemen. En komt thymos voor mijn gevoel logischerwijs na logos (feiten – het hoofd) en na ethos (waarden) en pathos (gevoelens) – beiden zetelend in de hartstreek. Ik zou verwachten dat eergevoel zich in het lichaam ergens onder het hart en bovenin de buik bevindt.

Valideren is een vorm van reflectief luisteren

Valideren (als ‘waardebepaling, geldig verklaren, bekrachtigen’) heeft alles te maken met het geven van erkenning. De universele behoefte van ieder mens is: ik wil me helemaal gezien, gehoord, geliefd, erkend, geholpen en welkom voelen.
Als mensen geen erkenning krijgen voor wie ze denken te zijn, kunnen ze dat als bedreigend ervaren.

In mijn grootluistermethodiek vormt erkenningsgericht luisteren stap 4 en wordt het voorafgegaan door:

1. Jezelf o(o)rganiseren – zodat je met een open geest, open hart en open wil kunt luisteren;
2. Een heilige, veilige of juist moedige luisterruimte scheppen – zodat de ander zich geheel vrij voelt om zijn verhaal te vertellen;
3. Het stellen van twee oprechte vragen en
4. Het geven van erkenning
   … vóór je verder schrijft aan het verhaal dat zich tussen jou en de ander ontvouwt.

Een van de mooiste voorbeelden over de grote kracht van erkenning geven die ik ken, is het fragment ‘It’s not your fault’ uit het psychologische drama Good Will Hunting (1997). In deze scene geeft therapeut Dr. Sean Maguire (Robin Williams) Will Hunting (Matt Damon) tot in het diepst van zijn ziel de erkenning dat de pijn die hij leed als kind, niet zijn schuld is. De therapeut blijft de zin ‘het is niet jouw schuld’ net zolang herhalen, tot Will deze helemaal als waarheid heeft kunnen toelaten en in zich heeft kunnen opnemen.

Ieder gesprek kan worden verdiept door goede, gerichte passende reflecties te geven op wat je hoort.

Hoe weet je nu of je goed (genoeg) valideert en erkenning geeft? Scoor groene vinkjes!

Erkenning geven en valideren kan op verschillende manieren. Verbaal en non-verbaal. Je kunt met gebaren spiegelen of bijvoorbeeld letterlijk herhalen wat iemand zegt, samenvatten (in de woorden van de spreker) of parafraseren (in andere woorden). Je kunt erkenning geven op inhoud (logos), op de relatie, op waarden (ethos), op gevoel (pathos), op kundigheid/vaardigheid (ikanós) en bijvoorbeeld op behoeftes en verlangens (voluntas). De mogelijkheden zijn legio!

Zeker in het begin van mijn werk als coach sloeg ik wel eens de plank mis. Dan was een coachee bijvoorbeeld W O E D E N D . En ik reflecteerde (te tam) met … je bent boos? Dat maakte hem (terecht) nóg bozer. Ik sloot qua energie en toon absoluut niet aan bij zijn verhaal.

Nu weet ik: als ik goed valideer of reflecteer, komt een volmondig ‘ja, inderdaad, dat is precies wat ik bedoel!’ uit het diepst van de ziel van de ander. Als jij, als manager, politicus, dagvoorzitter, gespreksleider of gesprekspartner goed valideert, krijg je een onzichtbaar ‘groen vinkje’ achter je naam. Mensen maken onbewust een mentale notitie – hij/zij heeft me gehoord!

Hoe valideer jij? Vier oefeningen

Oefening 1
In mijn Ik Luister Je Groot-trainingen leg ik mijn deelnemers geregeld de volgende situatie voor: stel, ik ben je medewerker en jij bent mijn manager. Ik loop je kamer binnen en zeg: beste manager, ik heb hoofdpijn. Hoe luidt dan je eerste reactie?
1. ‘Neem een aspirine/paracetamol’ (= advies – deze reactie geeft ca. 80%);
2. ‘Wat vervelend voor je!’ (= een empathische, erkennende reactie. Deze reactie wordt door medewerkers het meest gewaardeerd – deze reactie geeft ongeveer 10%);
3. ‘OH, vertel! Hoe komt dat?’ (= vragen naar de oorzaak – deze reactie geeft plm. 10%)

Oefening 2
Je vriend vertelt je een kort dierbaar verhaal over zijn opa. Hoe reageer je?

1. Je vraagt: ‘Je opa was belangrijk voor je?’ (Klankmelodie als een golf: ~)
2. Je stelt: ‘Je opa was belangrijk voor je.’ (Klankmelodie neutraal / horizontaal als een streep: –).

Door welke reactie, reflectie en toon zal je vriend zich het meest gehoord voelen?

Oefening 3
Je oma is van streek. Ze huilt. Ze had tot haar dood thuis willen blijven wonen, maar moet op korte termijn worden opgenomen in een verpleeghuis. Hoe reageer je?

1. ‘Kop op oma! Het is daar vast ook heel leuk. Er zijn allemaal lieve mensen die goed voor je zullen zorgen. We gaan je helpen bij de verhuizing.’
2. Je pakt haar hand en bent stil. Dan zeg je: ‘Dit moet heel moeilijk voor je  zijn. Je had het écht anders gewild.’

Oefening 4
Je komt thuis na een lange en bijzonder leuke dag werken. Je kijkt er naar uit om je partner over alle hoogtepunten die je vandaag hebt meegemaakt te vertellen. Na een halve minuut roept je partner, aangestoken door je enthousiasme, uit: ah, wat héérlijk! Ik had ook fantastische dag. En begint te vertellen en … houdt niet meer op. Hoe reageer je?

1. Je voelt overvallen door deze verbaal gewelddadige ‘take-over’ – Je voelt je verdrietig, niet gehoord, niet gezien en onbelangrijk. Je houdt je mond en focust je op het verhaal dat je partner je wil vertellen. Innerlijk maak je een mentale notitie en plak je een ‘zegeltje’. Als je innerlijke zegelboekje vol is, werp je het je partner in een onbewaakt ogenblik voor de voeten. Je bent dan zo boos, dat je ontploft alsof je een vulkaan bent. Hierdoor trekt je partner zich als een schildpad in zijn of haar huisje terug. Dit maakt het lastig om de brug naar elkaar over te steken.
2. Je voelt overvallen door deze verbaal gewelddadige ‘take-over’ – Gelukkig heb je net een Ik Luister Je Groot-training gehad. Je neemt even een moment om je te realiseren wat er gebeurt. Dan centreer je jezelf en zeg je liefdevol, ferm en beslist: ‘Lieverd, stop even. Ik merk dat ik ontzettend graag mijn verhaal met je delen, en nu jij fiets jij met jouw verhaal over het mijne heen. Dat vind ik niet fijn. Ik heb het nu nodig dat je eerst 10 minuten naar mij luistert en met al je aandacht bij mijn verhaal wil blijven. Wil je dat voor me doen? Dan wil ik straks met alle liefde horen hoe jouw dag was. Ok?’

Empathie versus sympathie

Om op de juiste manier erkenning te kunnen geven, is het nuttig dat we het verschil tussen empathie en sympathie kennen, stelt Brené Brown in haar grappige filmpje Empathy versus Sympathy dat je hier kunt bekijken. Als we sympathiek luisteren, bewegen we welliswaar mee met de ander, maar zijn we vaak niet écht empathisch afgestemd op de gevoelsbeleving van de ander.

Als we empathisch luisteren blijven we met onze aandacht bij het gevoel van de ander, zonder dat we onze eigen ervaringen inbrengen of ertegenover plaatsen. Echt empatisch luisteren voorkomt ook, dat we boodschappen van de ander mooier gaan maken dan ze in werkelijkheid zijn. ‘Silverlinen’ noemt ze die neiging. Dan beweeg je weg van waar het voor de ander écht over gaat. Wat écht helpt, stelt Brown, is bij de ander zijn en verbinding maken. En dat geldt niet alleen op persoonlijk niveau.

Ook bestuurders, burgemeesters en wethouders weten: zonder erkenning blijven groepen burgers als een langspeelplaat hun boodschappen herhalen, zonder een stap verder te komen. Pas als op de juiste manier voldoende erkenning voor inzichten, emoties of bijdragen is geleverd, kan de volgende stap in het proces of project worden gezet.

Het belang van erkenningsgericht luisteren in burgerparticipatieprocessen

In 2021 verdedigde Christine Bleijenberg haar proefschrift met als titel In gesprek of uitgepraat? Over de betekenis van gesprekken voor het verloop van lokale participatieprocessen tijdens een openbare academische zitting aan de Radboud Universiteit.

In het nieuwsbericht dat hierover verscheen, staat: ‘Ondanks alle mogelijkheden voor online participatie maken gesprekken vrijwel altijd onderdeel uit van lokale participatieprocessen. Hoewel het belang van gesprekken voor burgerparticipatie breed wordt erkend, is er nog weinig inzicht in de rol die gesprekken spelen in het verloop van participatieprocessen. Voor dit proefschrift is onderzoek gedaan naar het verloop van gesprekken, en naar de verwachtingen en ervaringen van burgers hiervan.

De resultaten van het onderzoek laten zien dat gesprekken bijdragen aan de doelen van burgerparticipatie, op voorwaarde dat er ruimte en waardering is voor verschillende perspectieven van zowel participerende burgers, als van kritische burgers buiten het participatieproces. Wanneer participanten spreken over hun ervaringen met een participatieproces en hun verwachtingen van de opvolging hiervan, komt telkens terug dat zij graag zien dat de gemeente, dat wat is gezegd, serieus neemt. Als burgers het proces als rechtvaardig hebben ervaren, dan kan deelname aan een participatieproces bijdragen aan hun vertrouwen in de gemeente, ongeacht voor hen (on)gunstige uitkomsten.
Voor ambtenaren en andere professionals in de praktijk levert dit proefschrift concrete aanbeveling voor het voorbereiden en (uit)voeren van gesprekken als onderdeel van participatieprocessen.’

Grootluistervragen voor erkenningsgericht luisteren

• Wie of wat is voor jou belangrijk?
• Wat maakt je trots?
• Waar stel je eer in?
• Naar wiens erkenning streef je?
• Waarvoor wil je erkenning?
• In hoeverre kun je jezelf (of zelf) erkenning en waardering geven voor je wat je ziet, waarneemt, ervaart, hoort, voelt en wilt?
• Kun je, als je er naar streeft om het juiste te doen (in plaats van de dingen goed te doen) het (tijdelijk) uitblijven van erkenning verdragen?
• In hoeverre doe je recht aan ervaren leed en neem je vanuit je functie hiervoor de verantwoordelijkheid (Vergangenheidsbewältigung / Beaufarbeitung)?
• Check: eerst twee oprecht geïnteresseerde vragen gesteld én erkenning gegeven, voor je verder schreef aan het verhaal tussen jullie? Zie je lichtjes in de ogen van de ander? Hoorde je meermaals: ja, dat is precies wat ik bedoel(de)?! Dan is je missie geslaagd!