Kwetsbaarheid omhelzen – Christa Anbeek I Boekbespreking

Kwetsbaarheid omhelzen – In dit boek gaat bijzonder hoogleraar Remonstrantse Theologie en Women and Care for the Future Christa Anbeek op zoek naar gemeenschappen met een hart. Ze is nieuwsgierig naar de hoekstenen van waaruit deze gemeenschappen zijn opgebouwd. En naar welke theologische en filosofische reflecties mensen in deze gemeenschappen verder helpen, of juist verder van huis brengen. In haar boek Kwetsbaarheid omhelzen werkt ze 8 hoekstenen uit, waarvan ik er een aantal hieronder kort voor je samenvat. Je begrijpt, in het bijzonder de hoeksteen van vrijmoedig spreken en meerstemmig luisteren, sprak me aan!

boekbespreking door Petra Hiemstra, 3 mei 2024

Kwetsbaarheid omhelzen

Christa: “Als Remonstrants Predikant heb ik 10 jaar lang in een GGZ instelling gewerkt. Binnen deze organisatie mocht ik ervaren hoe mensen naar zin zoeken en of religie in dat proces helpend of juist belemmerend is. Voor veel cliënten was het een nieuwe ervaring dat het mogelijk is een geloofsgemeenschap te vormen, waarbij ieder zelf mag nadenken, mag twijfelen, over grenzen heen mag kijken en geen belijdenis voorgeschreven krijgt. Deze ervaringen nodigden me uit tot een persoonlijke, filosofische en antropologische verkenning naar wat kwetsbaarheid is, in de steeds veranderende religiositeit. Ik was benieuwd: welke kwetsbaarheden worden zichtbaar in een geloofsgemeenschap die dreigt te verwijden? Wat kunnen we leren van kwetsbare mensen in grensgebieden? Welke bouwstenen vind ik voor gemeenschappen met een hart? Ik leerde 8 hoekstenen kennen die ik in mijn boek heb uitgewerkt.”

1. Treed ontregelingen open tegemoet

“De eerste hoeksteen van gemeenschappen met een hart bestaat uit het vermogen van haar leden om ontregelingen, waar wij lang niet altijd om  gevraagd hebben en die veel op z’n kop zetten, open tegemoet te treden. Om er individueel en samen naar toe te bewegen. Om alleen of met elkaar midden in de storm te kunnen verkeren. Dat is geen eenvoudige opgave. Ontregelingen gaan gepaard met angst, onzekerheid, isolement, tragiek, fysieke pijn en een verhoogd bewustzijn. Zintuigen staan op scherp. Alles komt binnen.”

Christa: “Contingentie, ofwel de veranderlijkheid van de wereld, vraagt voortdurend om handelingscreativiteit. De wereld is nooit zomaar een gegeven buiten onszelf, maar vraagt telkens om nieuwe antwoorden. We gaan al handelend in op onze omgeving. Spel en rituelen zijn handelingsmogelijkheden om te kunnen inspelen op deze niet-aflatende veranderlijkheid en toevalligheid van onze omgeving.”

2. Stil worden

“Stilte doet ertoe. Stilte opent. Het overrompelende en onvoorstelbare dat zich afspeelt, of heeft afgespeeld, wordt in stilte voelbaar en tastbaar. Vaak onverdraaglijk. Stil worden is van belang om de peilloze diepte van de ervaring te verkennen. We kunnen elkaar helpen om stil te worden, zodat we ons kunnen openen voor de stemmen die in de stilte hoorbaar worden. Denk aan: ongeloof, heimwee, moedeloosheid, verlangen, vastberadenheid, twijfel, pijn, tranen, etc. Stilte draagt alles in zich. Ook bijzondere plekken en speciale tijden kunnen ons helpen om stil te worden. Als stilte diep genoeg geworden is om volledig in de afgrond van ontregeling af te kunnen dalen, staan wij op om onze ziel te laten spreken.”

3. Vrijmoedig spreken en meerstemmig luisteren

“Vrijmoedig spreken is stem geven aan concrete gebeurtenissen, op specifieke plekken, in een bepaalde sociale context en op een zekere tijd. Het is spreken vanuit lichamelijke ervaringen.Het vraagt moed om zonder zelfcensuur vrijmoedig te vertellen welke storm ons waartoe meesleurde, wat er op het spel stond, wie erbij betrokken waren en wie wij verantwoordelijk willen stellen. Om niet terug te deinzen als de ander machtiger is dan wijzelf. Om de waarheid te spreken. Reousa riep Apollo ter verantwoording. Job daagde God uit.

Vrijmoedig spreken vraagt om luisteren. Je verhaal vertellen aan anderen die luisteren, schept nieuwe verbindingen. Over en weer vertellen én naar elkaar luisteren creëert een gemeenschap. We zijn dan niet langer geïsoleerd in verlatenheid, vertwijfeling en verwarring. Luisteren vraagt ook om moedigheid. Je wordt immers vrijwillig deelgenoot van ontregelingen van anderen die je in je eigen lijf voelt. Je wordt een getuige. Getuige worden betekent ook lastige vragen durven stellen, samen afdwalen, mee onder ogen willen zien, helpen ontrafelen wat er gebeurde, hoe het gebeuren kon. Een getuige kan iemand zijn of haar verhaal teruggeven, door het na te vertellen en door te vertellen.

Meerstemmig leren luisteren betekent dat wij ook degenen die niet mochten spreken, niet kunnen spreken, of nooit gehoord werden, tevoorschijn kunnen luisteren. Hoe spreken vrouwen aan wie het zwijgen werd opgelegd? Welke verhalen vertellen de ogen van kinderen? Hoe kunnen wij bomen, planten, rivieren en dieren een stem geven? Meerstemmig luisteren betekent bereid zijn om meertaligheid te oefenen. Alle zintuigen openen om elkaar te leren verstaan. Spreken gebeurt in tal van talen, gebaren, klanken, geluiden, geuren en beelden. Vrijmoedig spreken en meerstemmig luisteren gaat ver voorbij alleen maar woorden.”

4. Verken de risico’s en kansen in het ’tussengebied’

Christa: Ieder leven, ook het mijne, kent ontregelende ervaringen. Denk aan Corona. Zelf kwam ik door de ziekte van mijn kleinkind ineens terecht in de zorgzame gemeenschap van ouders en grootouders met een ziek kind. Ervoer ik wat het betekent om ineens in een groep gelijkgestemden terecht te komen. En hoe mooi het is om juist op zo’n kwetsbaar moment in je leven, stuen en betrokkenheid te ervaren van onbekenden in een vergelijkbare situatie.

Zo’n tussenfase wordt in de antropologie ook wel ‘liminaliteit’ genoemd. De antropoloog Arnold van Gennep (1873-1952) introduceerde de term. In zijn boek Les rites de passage (1906) beschrijft hij een drievoudige structuur van overgangsrituelen: uittreden uit het bekende en vertrouwde, het tussengebied, en het binnentreden in een nieuw gebied.

Het tussengebied, liminaliteit, fascineerde mij al langer. Filosofen en antropologen spreken zelfs over ‘permanente liminaliteit’. Daarmee bedoelen ze dat ons leven continue verandert. En dat we dus voortdurend te maken hebben met mensen en situaties die ons leven van vorm doen veranderen en die maken dat we steeds opnieuw in onbekende gebieden terecht komen. Deze tussenfases en tussentijden zijn vaak ongemakkelijk en komen nooit op een goed moment. Oude vanzelfsprekendheden worden bevraagd of zelfs omvergeworpen. In het meest desastreuze geval kunnen ontregelingen leiden tot tijdelijk of zelfs blijvend zelfverlies. Of verlies in blijvende zinloosheid.

Tegelijkertijd hebben ontregelende ervaringen óók een grote transformatie kracht. Juist als we niet zeker weten, verruimt ons bewustzijn zich. Wordt onze sensibiliteit, ons vermogen om te horen, zien, ruiken, voelen, proeven sterk vergroot. We nemen op een andere, bredere of intensere manier waar, waardoor onze creativiteit verhoogt wordt. In dit proces komen we anderen tegen die ook ontheemd zijn. Juist in de grensgebieden tussen het oude en het nieuwe kunnen we met deze nieuwe gelijkgestemden verbonden raken. Kunnen kleine daden van compassie van grote betekenis zijn. Kunnen we elkaar attent maken op risico’s, zodat we in dit kwetsbare proces zo ongeschonden mogelijk kunnen doorstaan.

5. Kwetsbaarheid omhelzen vraagt om (weer) durven dromen

Kunnen we, durven we, voluit in beweging te komen voor de dromen die we hebben? Christa: “Dromen gaan niet alleen over het tussengebied, ze reiken verder en hoger. Ze gaan over de hele aarde als een bewoonbare plek, het hele universum. Dromen kennen geen grenzen. Niets is onmogelijk. In onze dromen doemen alternatieve werelden op. In dromen kan en mag iedereen spreken. Kinderen, dieren, planten, zeeën en rivieren zijn allemaal welkom aan de tafel van vriendschap. Dromen dagen uit om vanuit chaos iets nieuws te creëren. Om opnieuw handelende personen te worden. Verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leven, voor samenleven en voor de wereld.”

Hoeksteen 6 gaat over wat er nodig is om samen richting te kunnen bepalen en welke randvoorwaarden daarvoor nodig zijn. De 7e is heel praktisch en gaat over samenwerkingspartners zoeken en ‘samen de handen uit de mouwen steken’. En de laatste hoeksteen gaat over de bereidheid om te mislukken en opnieuw te beginnen.

Winnaars Kwetsbaarheid omhelzen

De winnaars van Kwetsbaarheid omhelzen zijn: J. Anastasia, J. Koppers, C. Rondas, A. Wijnen en A. Roben.

Je kunt het boek uiteraard ook direct bestellen. Doe dat vooral graag bij je lokale boekhandel of klik hier.

Ben je op zoek naar een spreek- of luistertraining die je vermogen om vrijmoedig te spreken of te meerstemming te luisteren vergroot? Kijk dan in onze agenda voor actuele mogelijkheden. We organiseren met alle liefde samen een Leergang Grootluisteren of Luisterkunst voor jouw organisatie.