Schaarste – aan geld, tijd, kwaliteiten of aandacht – hoe gaan we daar goed mee om?

Schaarste – Hoe gaan we daar goed mee om? En hoe komt het toch dat schaarste zo snel bezit neemt van ons denken? Zodra we een tekort ervaren, aan geld, aandacht, sociaal kapitaal of iets anders dat voor ons belangrijk is, kunnen we maar moeilijk nog aan iets anders denken. Schaarste, of het nu om financiële schaarste of schaarste aan sociaal kapitaal gaat, beheerst ons denken en neemt er, zo lijkt het wel, bezit van. Schaarste leidt tot ontevredenheid en veel geploeter. In de economie heet dit het principe van toenemend nut. Als er meer goederen of diensten beschikbaar zijn, leidt dat tot een groter nut of tot meer welbevinden.

Voor mij persoonlijk is schaarste een interessant en actueel thema

Recentelijk kreeg ik het aanbod om mijn huis te kopen en bleek dat ik dat als ZZP’er niet kán. Dat doet me nadenken over de volgende vragen. Nog los van de vraag of ik mijn woning kán kopen, doet het me nadenken over vragen als: Hoeveel is deze woning me eigenlijk waard? Wil ik eigenlijk wel in dit appartement wonen? Waarom wel of waarom niet? Als ik geheel vrij zou mogen kiezen. Waar koos ik dán voor? Hoe verhoud ik me als ZZP’er tot thema’s als geld, tijd, schaarste en overvloed?

Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir schreven er in 2013 een boeiend boek over. Ze noemden het: Schaarste – Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen.

In dit artikel lees je meer over wat schaarste eigenlijk is. En over zaken als focusdivident, tunnelvisie, begeertebelasting, verkramping en wat je kunt doen om schaarsteproof te worden. 

boekbespreking door Petra Hiemstra, 15 augustus 2024

Wat is schaarste eigenlijk?

De auteurs geven in hun nawoord de volgende definitie: “In onze definitie van schaarste ligt besloten dat het een subjectief verschijnsel is. Iemand met veel geld maar veel verlangens kan in principe dezefde schaarste ervaren als iemand met minder geld (en minder verlangens). Deze subjectieve definitie van schaarste is essenteel voor het begrijpen van de psychogische aspekten. Uiteraard zijn de consequenties afhankelijk van zowel de psychische effecten als de materiële werkelijkheid. We gebruiken deze subjectieve invalshoek alleen om inzicht in de psychische aspecten te bieden.”

Schaarste versus overvloed

Enkele jaren geleden bleek in een filosofisch gesprek met collega Marlies Nadort al dat ik meer vertrouwd en comfortabel ben met schaarste dan met overvloed. Hoe komt dat toch?

Volgens Mullainathan en Shafir komt dat mogelijk door iets wat zij:

Focusdivident

noemen. Onder focusdivident verstaan zij de verhoogde productiviteit (focus) die ontstaat als een deadline in zicht komt. Of een deadline die het gevolg is van schaarste. Schaarste zorgt er volgens de auteurs voor dat we iets kunnen doen dat we louter op eigen kracht niet zo makkelijk voor elkaar zouden krijgen. Zoals leren voor een tentamen (en het tentamen halen!) of raak schieten in een spelletje bosbessen schieten. Deelnemers met minder bosbessen (dus: schaarste) schoten tijdens wetenschappelijk onderzoek vaker raak dan deelnemers die meer of zelfs een oneindige hoeveelheid bosbessen tot hun beschikking hadden. De auteurs zeggen daarover:

“Het ‘schaarstedivident’ doet zich voor omdat schaarste zich meester van ons maakt, onze aandacht gevangen houdt en al het andere buitensluit”. Schaarste stuurt onze aandacht op verschillende tijdsniveaus. Je kunt jezelf niet voor de gek houden. Pas bij een dringende deadline slagen we erin om onze focus te optimaliseren. Eerder lukt ons dat niet. Schaarste zorgt ervoor dat we veel bandbreedte gebruiken om te plannen, te onthouden, te beteugelen en afwegingen te maken.

Schaarste veroorzaakt tunnelvisie en beperkt gehoor

Schaarste belast onze mentale bandbreedte en zorgt er daardoor voor dat we meer fouten maken (in ons bestedingspatroon) dan we mogelijk onder andere omstandigheden zouden doen. Dat schaarste deze uitwerking heeft, is al vrij lang bekend. Schaarste zorgt voor innerlijke verstoring.  Voor vernauwde focus. En voor wat psychologen de ‘attentional blink’ noemen. Het even met je ogen knipperen als er een mentale afleiding voorbij komt.

De gedachten die schaarste veroorzaken zijn net zo moeilijk te negeren als een langs denderende trein. Want “al die doordenderende gedachten zijn beladen met persoonlijke relevantie (…) Top-down concentratie kan bottom-up verstoringen niet voorkomen. Als iemand op een feestje op luide toon je naam zegt, word je afgeleid, hoe hevig je ook je beste doet om je aandacht bij iets anders te houden. Net zoals het best lastig is om een dichotische luistertaak uit te voeren.

Voor veel mensen, en in het bijzonder voor bijvoorbeeld eenzame mensen, is het moeilijker om verbale informatie met het linkeroor op te nemen, omdat het voor de meeste mensen makkelijker is om dat met het rechteroor te doen. Dat is een kwestie van lateralisatie, oftewel: hoe de hersenen zich gespecialiseerd hebben. Als je normaal met rechts hoort vergt het extra bandbreedte en executieve controle om dat met links te doen.

Begeertebelasting

Je kent het vast: als je in de Action bent, of op websites als die van Temu rondneust, dan word je hebberig. De lage prijzen en de vele mogelijkheden om (extra) korting te krijgen (speel het rad van fortuin – altijd kans!), maken dat je je werkelijk ‘voelt als een miljonair’. Je kunt veel kopen voor weinig geld. Het is logisch dat arme mensen minder financiele speelruimte hebben dan rijke mensen. Het bepalen wat ze kunnen besteden en waaraan, vraagt meer letterlijke en mentale rekenkracht.

Als je veel geld hebt, kost de aanschaf van een gebruiksartikel, verhoudingsgewijs minder dan als je minder geld hebt. Dan is de begeertebelasting hoger. Begeertebelasting is een begrip dat gemunt werd door Dan Björkegren, een masterstudent die hier onderzoek naar deed.

Voor arme mensen kan de begeertebelasting, het bedrag dat zij betalen voor zaken die zij graag willen hebben of consumeren, veel hoger liggen dan voor rijke mensen. Voor hen heeft een zelfde aanschaf een veel minder groot gevolg voor hun besteedbare budget.

Verkramping

Schaarste zorgt ervoor dat het verband tussen presteren en aandacht een U-curve vormt. Te weinig aandacht zorgt voor slechte prestaties, en teveel aandacht eveneens.

Denk aan de topsporter of traploper die de mist in gaat als hij tevéél aandacht aan handelingen moet of gaat besteden, die hij doorgaans automatisch doet. Gedreven en ervaren (top)sporters verkrampen als ze zich op belangrijke en beslissende momenten teveel concentreren op de taak die ze moeten verrichten, zoals een golfbal putten of een basketbal inwerpen.

Mensen die een dieet volgen raken ook makkelijker geobsedeerd door het voedsel dat ze nog wél mogen. Diëten is moeilijk omdat het onze aandacht richt op het probleem dat we proberen te vermijden.  Schaarste zorgt zo voor een (te grote) focus  op details, die veelal contraproductief is.

Toch heeft schaarste ook bepaalde voordelen. Want …

Schaarste maakt alert en verbetert je innerlijke waardeschaal

Het positieve van schaarste is dat het ons tot inkoop- en waarde-experts maakt, betogen Mullainathan en Shafir. Als we weinig bagage kunnen meenemen op onze wandeltocht naar Santiago de Compostella, worden we vanzelf tot ‘inpakexpert’ en nemen we alleen het allernoodzakelijkste mee.

Arme mensen weten beter wat een dollar of euro waard is, dan rijke mensen. Arme mensen bekijken kassabonnen kritischer en kunnen bij het verlaten van een winkel beter aangeven hoeveel bepaalde producten, zoals tandpasta, kosten. Zij zijn prijsbewuster. Zij hebben beter inzicht in de zogenaamde ‘verborgen kosten’ zoals BTW die niet is opgenomen in de prijs die wordt getoond. Ook kunnen ze beter inschatten of een voordeelverpakking daadwerkelijk voordeliger is dan een ‘gewone verpakking.

Schaarste maakt in zekere zin dus ook slimmer, alerter en wiekster.

Automatische spaarsystemen en standaardinstellingen helpen

Als we automatisch sparen op onze spaarrekening en sparen via programma’s als Keep the Change of Aufrunden bitte of als we automatisch sparen voor ons pensioen of zorgsparen, kunnen we ondanks onze onachtzaamheid in het dagelijks leven tóch sparen. Werkgevers kunnen hun medewerkers helpen om (voldoende) te sparen voor de door hen gewenste levensloop door bijvoorbeeld van iedere salarisverhoging automatisch een bepaald bedrag op een afgesproken (geblokkeerd) rekening te storten.

Mensen die door hun werkgever automatisch worden toegevoegd aan een pensioenspaarplan sparen méér dan mensen bij wie dat niet het geval is. Ook mensen die bijvoorbeeld automatisch koopzegels sparen, sparen méér door te doen wat hen van nature makkelijk afgaat: consumeren. Eenmalige keuzes om het juiste te doen, helpen. Tegelijkertijd kan het raadzaam zijn om de keuzes die we in het verleden maakten, nog eens goed te bekijken. Denk aan verzekeringen die je hebt afgesloten of aan abonnementen, waar je geen gebruik (meer) van maakt. Het af en toe evalueren en aanpassen van beslissingen in het verleden, helpt om betaalpijn in de toekomst te voorkomen.

Het probleem van overvloed

Mullainathan en Shafir: “Als we nadenken over de vraag hoe we beter met schaarste kunnen omgaan, moeten we niet vergeten dat schaarste vaak begint met overvloed. De penibele situatie vlak voor een deadline ontstaat vaak doordat een overvloed aan tijd ervoor inefficiënt is besteed. In de maanden voor de oogst zit men bijzonder krap bij kas, omdat het geld in de overvloedige maanden na de laatste oogst, verkeerd is uitgegeven. Hoewel de meeste mensen beseffen dat een deadline hen kan helpen beter te werken, worden deadlines vaak ondergewaardeerd. (…) Overvloed in het begin zet aan tot verkwisting en tegen de tijd dat de deadline nadert, laten tunnelvisie en onachtzaamheid zich gelden. Een deadline in stukjes opdelen kan dit proces doorbreken.”

“Je kunt de cyclus van overvloed gevolgd door schaarste bestrijden door hem af te vlakken. Door buffers aan te leggen en door lange perioden van matigheid te creëren in plaats van vlagen van overvloed gevolgd door langere perioden van schaarste.” “Als je schaarste aan tijd verwacht, zul je in je agenda ruimte moeten overlaten. Niet om een speciale reden, maar om zonder probleem te kunnen schuiven met je vele projecten en verplichten. Gaat het om geld, dan betekent het dat je een appeltje voor de dorst moet bewaren. Zelfs als je je niet zo verschrikkelijk rijk voelt.”

Schaarsteproof

De auteurs concluderen met: “Schaarste kan veel van je vergen. Maar als je de logica van schaarste begrijpt, kun je de negatieve gevolgen zo veel mogelijk beperken. Je kunt je omgeving voor een deel ‘schaarsteproof’ maken. Net als het kopen van een rookmelder of het openen van een studiespaarrekening voor je nieuwe baby, kan één enkel moment van inzicht blijvende voordelen hebben.”

Wil je reageren op dit artikel?

Heb je aanvullende literatuurtips of feedforward?

Mail graag naar: petra.hiemstra@haagsehoogvliegers.nl