Succesangst – Hoe kom je eraan? En… hoe kom je eraf?

Succesangst – Sandra Leefmans (1972), cultureel antropoloog, schreef op basis van haar ervaringen als onderwijsadviseur het boek ‘Te slim om te slagen – over succesangst bij hoogbegaafden’ . Een herkenbaar onderwerp dat in onze praktijk vooral speelt bij coachees die de stap willen zetten naar Meesterschap of MeesterKunstenaarschap. Sandra ziet dat succesangst voorkomt bij alle leeftijden. In dit interview deelt ze haar visie.

door Petra Hiemstra, 9 november 2018

Wat versta jij onder succes? Wat is succesvol zijn eigenlijk?

De meeste mensen zullen zeggen dat succes er voor iedereen anders uitziet. Dat succes hebben betekent dat je jouw (levens)doelen bereikt. En dat dat er voor iedereen dus anders uitziet, omdat we allemaal andere (levens)doelen hebben. Toch is succes geen simpele zaak. Voor veel mensen is succesvol zijn of worden, nastrevenswaardig. De mate waarin iemand succesvol is, wordt gemeten, geschat en bovenal: vergeleken. Succes staat niet op zichzelf. We meten ons of andermans succes vaak af in vergelijking met een ander.

In mijn werk als onderwijs adviseur onderzoek ik samen met scholen hoe zij succesvoller kunnen zijn. In de afgelopen jaren trof het me, dat het woord ‘succesvol’ bij hoogbegaafden een ambivalent gevoel oproept. Voor hen is succesvol zijn of worden, dus niet per se iets nastrevenswaardig. Dat intrigeerde me! Ik ging op onderzoek uit en ontdekte dat in Amerika het woord ‘succesangst’ gangbaarder is, dan bij ons in Nederland. Eigenlijk verwacht je juist meer succesangst binnen onze cultuur: doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.

Hoe verhoudt faalangst zich tot succesangst?

Faalangst is een ingeburgerd begrip. Bij faalangst ben je bang dat je het niet goed doet, dat je fouten maakt, kortom dat je het verknalt. Bij succesangst ben je bang dat je het wel goed doet, dat je het beter doet dan een ander, dat je succes hebt. Het ingewikkelde is enerzijds dat bij sommige vormen van succesangst ook altijd faalangst een rol speelt. Anderzijds is het soms ingewikkeld het verschil te zien tussen faal- en succesangst omdat de beide angsten het zelfde gedrag kunnen laten zien.

Waarom zijn mensen in het algemeen en hoogbegaafden in het bijzonder, bang zijn om succesvol te zijn?

Ons leven is een stuk makkelijker als onze resultaten overeenkomen met het verwachting die wij ervan hebben. Echter, als een kind zichzelf als gemiddeld begaafd ziet en zonder moeite toch een hoog cijfer haalt, komt zijn verwachting niet overeen met het resultaat. Dat geeft verwarring.

Soms lijkt succesangst dus op faalangst. Welke ouder herkent bij zijn of haar hoogbegaafde kind niet de verwarring die ontstaat door “best wel veel” moeite te stoppen in het leren fietsen en toch een keer te vallen? De verwachting meteen te kunnen fietsen, komt niet overeen met het resultaat. Met het managen van deze verwachtingen, zijn veel onderwijsprofessionals dagelijks druk. Het is de taak van docenten om kinderen te leren leren en hen de mogelijkheid geven een groei mindset te ontwikkelen. Zeker hoogbegaafde kinderen denken dat je óf iets wel kunt óf niet. Het is voor hoogbegaafde kinderen en hun docenten met overvolle klassen, ook niet makkelijk als zij op school komen en al kunt lezen, schrijven of goed rekenen. Hoe een kind te ‘leren leren’ dat op haar zesde de stelling van Pythagoras al kent, terwijl haar klasgenoten nog bezig zijn met 1+1 = 2?

Wat mij verwonderde in de tijd dat ik onderzoek deed, is dat het gek genoeg het bijna nooit over succesangst gaat, als over onderpresteren van hoogbegaafden gesproken wordt. Ik las er voor het eerst over in de studie “Twice-Exceptional and Special Populations of Gifted Students” Daar wordt succesangst genoemd als een van de factoren die bijdragen aan het onderpresteren van hoogbegaafde meisjes. Door succesangst kunnen sommige meisjes geloven dat ze zullen worden afgewezen door hun leeftijdsgenoten en dat ze onaantrekkelijk worden als ze te competent of te succesvol zijn in de ogen van anderen. En dat lijkt paradoxaal.

Succesangst – hoe uit zich dat?

Succesangst kan zichtbaar worden in uitstelgedrag, onderpresteren, vermijdingsgedrag of zelfs zelfsabotage.

Vermijdingsgedrag

Ja. Als we winnen voelen we ons immers vaak trots en blij. En als we verliezen voelen we ons vaak onprettig en teleurgesteld. Wij mensen zijn sociale wezens. Echter, behalve onze individuele doelen hebben we ook relationele doelen. Ons voortbestaan is afhankelijk van de relaties die we hebben met anderen. Hoogbegaafde mensen zijn gezegend met sterke sociale antennes. Zij merken het direct als een ander zich rot voelt. En  je weet dat iemand zich rot zou kunnen voelen wanneer jij iets beter doet dan hij, omdat jij dan “wint” en hij “verliest”, dan voorkom je als je niet wint of niet meedoet bij voorbaat het rotgevoel van een minder getalenteerde ander.

Er zijn verschillende manieren waarop een uitblinker de gevoelens van een minder presterende ander kan trachten te sparen. Je kunt je eigen prestatie bagatelliseren, je kunt de ander prijzen en je kunt de gezamenlijkheid benadrukken. Helaas is het voor de minder presterende vaak duidelijk dat deze opmerkingen zijn bedoeld om de ander op te beuren. Dat kan hun rotgevoel juist versterken, omdat je eigenlijk laat merken dat de ander (jouw) hulp nodig heeft om zich goed over zichzelf te voelen. Samenvattend, als ik het bot zeg, dan kan in sommige situaties het vermijden van succes sociale inclusie bevorderen.

Onderpresteren in relatie tot genderstereotypen

Wat ons in Nederland verder niet helpt, is dat we uitblinken in genderstereotyperingen. Denkbeelden over mannen- en vrouwenberoepen blijken erg vastgeroest, zo werd in vergelijkend internationaal onderzoek aangetoond. Als Nederlandse kinderen gevraagd worden om een wetenschapper te tekenen, dan teken zij het vaakst van allemaal een (witte) man.

Als antropoloog luister ik naar de verhalen die mensen, en in dit geval hoogbegaafde mensen, vertellen over zichzelf. Ook luister ik naar collectieve verhalen die we onszelf en elkaar vertellen over succes en tegenslag. Deze verhalen gebruiken we immers om onze identiteit en plaats ten opzichte van anderen te bepalen.

Vermijdingsgedrag door de “Ik ben hetgeen gaan doen waar ik het slechtst in was” strategie

Je eigen succes toeschrijven aan je intelligentie of talent, wordt in Nederland vaak als arrogant of onbescheiden be- of veroordeeld. Wanneer je hard moet werken en moeite moet doen om resultaten te behalen, is het een stuk minder bedreigend. De ander die niet zo’n succes heeft, kan dan altijd nog harder gaan werken om een vergelijkbaar resultaat te boeken. Maar wat als jouw resultaten vooral het gevolg zijn van jouw grotere cognitieve capaciteiten? Sommige hoogbegaafden kiezen daarom voor een vak of studierichting waarin ze het slechtst scoorden op de middelbare school. Zo moeten ze tenminste ‘werken’ voor de universeel menselijke behoefte aan erkenning en waardering. Kiezen waar je goed in bent, en daarin verder excelleren is een schrikbeeld, want aan wie kun je je dan nog relateren?

Mythe 1 – Om succesvol te kunnen zijn, moet je afzien

Deze strategie sluit logisch aan bij de collectieve (mogelijk onbewuste) aanname of overtuiging dat voordat er succes kan komen, er eerst moet worden afgezien. Na regen komt zonneschijn. Denk aan het gedrag van jonge hoogvliegers in de brugklas: als je hard werkt, moeite doet en je offert e.e.a. op, dan is een hoog cijfer prima. Als dat niet zo is en je doet er geen moeite voor en hebt niet geploeterd voorafgaand aan het succes, dan verdien je dat succes eigenlijk niet.

Mythe 2 – Geen pieken zonder dalen
De tweede hardnekkige mythe die Nederland graag collectief in stand lijken te houden, is dat het dal net zo diep zal zijn, als de piek hoog is. Het verhaal over de hoogvlieger Icarus is hiervan een bekend voorbeeld. Dit verhaal voorspelt dat de val zeker zal komen. Wanneer vanuit dit collectieve verhaal wordt gedacht of gehandeld, zal door het vermijden van succes ook tegenslag vermeden worden. Niet het succes zelf wordt gevreesd, maar de onlosmakelijk daarmee verbonden tegenhanger, het ongeluk dat daarop volgt. En het is waar: veel hoogbegaafden zijn van nature bekend met ‘hoge pieken, diepe dalen’.

Misschien wel eens aardig om over na te denken: welke verhalen, mythes en sprookjes kennen en vertellen we elkaar eigenlijk over ‘duurzaam gelukkige slimme, sensitieve en succesvolle mensen’, waaraan we ons kunnen en willen spiegelen? Dat we ze elkaar niet vertellen, betekent niet dat ze er niet zijn!

Zelf-sabotage

Natuurlijk is zelf-sabotage lang niet altijd een bewust proces. Wanneer zelf-sabotage extremer wordt noemen we dit zelfdestructie. Zelfdestructie in de vorm van verslavingen of jezelf pijn doen, is een – vaak langzame – manier om je lichaam en je leven te slopen. Een reden voor het jezelf bewust of onbewust saboteren, is de angst voor de verwachtingen die horen bij de rol van succesvol persoon.

Heeft succesangst ook voordelen?

Angst is, zoals het spreekwoord zegt, een slechte raadgever. Angst kan je akelig in de weg zitten, het kan je rare sprongen laten maken, het kan je belemmeren en lamleggen. Maar angst is natuurlijk ook erg nuttig. We weten allemaal dat angst waarschuwt en beschermt tegen reëel gevaar. Maar er is ook een onderbelichte kant van (succes)angst:

Angst maakt moedig!

Door het onderzoeken en belichten van succesangst heb ik ontdekt, dat ik angst eigenlijk ook best leuk vind. Angst stelt me namelijk in staat iets te voelen dat ik anders nooit zou voelen. Angst stelt me in staat me moedig te voelen. Het stelt me in staat me wakker en dapper te gedragen. En angst stelt me in staat lef te hebben. Schroom en schaamte te overwinnen. Voor, achter en naast mezelf en mijn dromen en ambities te gaan staan. Dit boek uit te geven. En binnenkort het werkboek. Erover te spreken. Trainingen te verzorgen. Het onderwerp succesangst te agenderen. Feedback en feedforward te incasseren en te merken dat ik nog steeds sta, stevig in mijn eigen centrum. Superheld in mijn eigen unieke levensverhaal.

Meer weten over Sandra Leefmans?

Sandra Leefmans is op dit moment de belangrijkste expert op het gebied van succesangst bij hoogbegaafden in Nederland. Ze is cultureel antropoloog en eigenaar van het bedrijf Primatis. Ze is spreker, trainer en coach en helpt begaafdheidsspecialisten betere resultaten te boeken met hun cliënten en leerlingen. Je kunt haar boek direct hier bestellen (22,50 Euro plus verzendkosten)

Interesse in een uiterst betaalbare(60,50 Euro), hoog intensieve en interactieve workshop van 1,5 uur over Succesangst in mei/juni 2019?

Laat het weten, dan plannen we een bijeenkomst rond dit thema in, in mei/juni 2019. Je kunt je interesse alvast kenbaar maken aan petra.hiemstra@haagsehoogvliegers.nl en dan zetten we je op de lijst. Zodra de workshop online wordt gezet, ontvang je als eerste bericht en kun je je inschrijven.