Wet van Jante – als beperkende overtuigingen uitblinken in de weg staan

Wet van Jante – Veel van mijn coachees hebben last van beperkende overtuigingen die het in de wereld zetten van hun unieke talent(en) behoorlijk in de weg kunnen staan. Veelal zijn deze overtuigingen hen door hun ouders of opvoeders met de beste bedoelingen met de paplepel ingegoten. Ouderlijke adviezen, culturele mythes en ‘DNA-imprints’ die ik in mijn praktijk veel hoor zijn bijvoorbeeld: “doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg”, “hang de vuile was niet buiten”, “het moet goed zijn” en “over emoties praten we niet”. Mogelijk geheel onbedoeld kunnen deze boodschappen tot allerlei ongewenste zaken leiden, zoals: hinderlijke innerlijke blokkades, relationele of existentiële conflicten, een aanhoudend gespannen gevoel, fysieke of mentale pijn, bevroren talenten, Calimero-gedrag, het bedriegerssyndroom, façades, faalangst of succesangst. In dit artikel bespreek ik de Wet van Jante, het Tall Poppy syndroom en het krabbenmand-effect. Ook reik ik je een aantal grootluistervragen aan voor innerlijk onderzoek.

door Petra Hiemstra, 26 januari 2023

Wet van Jante

Als ik dacht dat gezegdes-en-geboden-die-je-klein-houden een typisch Nederlands fenomeen was, had ik het mis. Al in 1933 schreef de Deens-Noorse schrijver Aksel Sandemose over de – in zijn ogen – typische bekrompenheid van de Scandinavische mentaliteit in zijn boek En flygtning krydser sit spor (Een vluchteling kruist zijn spoor). Hij vatte deze  mentaliteit samen in zijn ‘Wet van Jante’ . Deze ‘wet’ bestaat uit 11 regels – die eigenlijk allemaal een variatie op hetzelfde thema zijn. De basisgedachte en boodschap van de Wet van Jante is: je mag je kop niet boven het maaiveld uitsteken. Een adagium dat veel hoogvliegers bekend voorkomt.

Vanuit evolutionair perspectief is deze ‘maaiveldcultuur‘ best begrijpelijk. Als een individu of een kleine (minderheids)groep ergens in uitblinkt, kan dit potentieel het evenwicht in een groep verstoren. Ook kan uitblinken het gelijkheidsideaal dat veel groepen, stammen en samenlevingen koesteren, aantasten. Bijzonder creatief, expressief, integer, vooruitstrevend, succesvol of progressief gedrag of gedachtengoed kan als bedreigend worden ervaren. Immers: iedere bevraging van de status quo kost tijd en (kostbare) energie. Echt luisteren vraagt immers dat je gehoor geeft aan wat je hoort en dat je bereid bent om gedachten, gewoontes, patronen, ritmes, routines en wetten aan te passen. Dan kan het makkelijker zijn om de vertolker(s) van dit potentieel uit de weg te ruimten (“kill the messenger”).

De 11 regels van de Wet van Jante zijn:

1. Je moet niet denken dat je speciaal bent.
2. Je moet niet denken dat je gelijk bent aan ons.
3. Je moet niet denken dat je slimmer bent dan wij.
4. Je moet je niet inbeelden dat je beter bent dan wij.
5. Je moet niet denken dat je meer weet dan wij.
6. Je moet niet denken dat je meer bent dan wij.
7. Je moet niet denken dat je deugt.
8. Je moet niet om ons lachen.
9. Je moet niet denken dat iemand om je geeft.
10. Je moet niet denken dat je ons wat kunt leren.
11. Denk niet dat er iets is wat we niet van je weten.

Deze boodschappen, die ook cultureel diep verankerd kunnen zijn, kunnen het leven hoogbegaafden behoorlijk lastig maken. Hoogvliegers ervaren het immers vaak als hun taak, talent en opdracht in dit leven om op een originele manier naar mensen en zaken te kijken. Paulo Coelho stelt dat manifesteren van je talenten bijna ondoenlijk is, als je steeds de boodschap krijgt: “Je bent niets waard, niemand is geïnteresseerd in wat je denkt, je kunt maar beter kiezen voor middelmatigheid en anonimiteit.” In Engeland noemen ze die maaiveldcultuur het Tall Poppy Syndrome – door Oxford Languages omschreven als “a perceived tendency to discredit or disparage those who have achieved notable wealth or prominence in public life.”

Krabbenmand effect

In Nederland gebruiken we graag het gezegde: “hoge bomen vangen veel wind”. En ervaren mensen die van nature beschikken over een innerlijk helder licht vaak pestgedrag. Hoewel er allerlei verschillende oorzaken aan pestgedrag ten grondslag kunnen liggen, kan één van die oorzaken afgunst en jaloezie zijn. Deze sterke emoties kunnen een complexe dynamiek veroorzaken die ervoor zorgt dat mensen die opvallen naar beneden worden gehaald. Of dat hun boodschappen overstemd, overschreeuwd of ‘gedownsized’ worden. Dit kan ertoe leiden dat een natuurlijke begaafdheid van een persoon of van een groep bevroren raakt.

Het valt niet mee om je in je eentje aan deze veelal diep verankerde overtuigingen te ontworstelen. In die zin lijken al deze overtuigingen, adviezen, patronen, geboden en gezegdes het krabbenmand-effect op te roepen. In de organisatiewetenschap wordt deze metafoor vaak gebruikt. Met het krabbenmand-effect wordt bedoeld dat een krab makkelijk uit een mand kruipt als hij er alleen in zit. Echter: zo gauw de mand voor een deel met krabben gevuld is, komt er niet één krab meer uit. De oorzaak is dat ze allemaal tegelijk uit de mand willen kruipen, waardoor ze collectief ieders vooruitgang en vrijheid belemmeren.

Grootluistervragen

• Wat waren de belangrijkste boodschappen (motto’s, overtuigingen en adviezen) in jouw jeugd?
• In hoeverre heb je voortdurend het gevoel dat je niet goed genoeg of liefde-waardig bent? Voel je een gevoel van schaamte rond de gedachte dat er iets mis met je is, dat je tekortkomingen hebt, ervaar je een blokkade om te zeggen of schrijven wat je vindt/voelt/ervaart, ben je bang dat mensen je zullen ontmaskeren of zelfs dat je minderwaardig bent? Ervaar je persoonlijke tekortkomingen die eigenlijk het gevolg zijn van een tekort aan emotionele of fysieke veiligheid in je jeugd?
• Wie of wat houdt je tegen om je leven voluit te leven, om succesvol, ‘in jezelf genoeg’ en expressief te zijn?
• In hoeverre houden beperkende boodschappen van jezelf, je ouders of uit je omgeving je kleiner, stiller of onzichtbaarder dan nodig?
• In hoeverre zijn die overtuigingen nu nog helpend om de beste versie van jezelf te zijn die je kunt of wilt zijn?
• Wie of wat kan je helpen om deze overtuigingen om te draaien, uiteraard inclusief het behoud van loyaliteit aan je (gezins)systeem van herkomst, zodat ze in je voordeel gaan werken?

Ik wens je toe dat je vanuit een solide basisvertrouwen voluit en vreugdevol jouw leven mag leiden. Dat je vrijuit jouw waarheid mag spreken. En dat je de creatieve impasses – die in ieder project en proces voorkomen (zie ook: Kanter’s Law) – vrijmoedig mag doorstaan!