Over het geluk van eenzaamheid – door Petra Hiemstra

Over het geluk van eenzaamheid

Waarom schrijvers, kunstenaars en Liefdevolle Leiders met liefde periodiek de prijs van eenzaamheid betalen

“Het gaat niet om de vraag of we kunnen leven zonder mensen om ons heen. Het gaat om het onvermogen alleen te zijn, stil te zitten zonder lawaai en rustig te zijn. Waarom willen wij altijd weg, zijn we bang er niet bij te zijn, niet gezien te worden? Waarom kiezen wij er niet voor om af en toe eens rustig in onze eigen geestelijke tuin te wandelen en de overwoekerde paden te vegen; paden die ons Zijn weg kunnen wijzen”. Paul Nouwen

Eenzaamheid is een epidemie

Uit de nieuwste cijfers van het RIVM blijkt dat 43% van de Nederlanders zich eenzaam voelt, waaronder 8% ernstig. Dat zijn epidemische cijfers. Is dat alleen maar slecht? Of zitten er ook positieve kanten aan pijn en eenzaamheid, zoals ik in mijn praktijk vaak merk? Dit artikel belicht de moeilijke en de mooie kanten van eenzaamheid en legt uit waarom Liefdevolle Leiders met liefde de hoge prijs van eenzaamheid betalen.

door Petra Hiemstra, 16 oktober 2017

Ernst en oorzaken

Aan fysieke, sociale, emotionele of existentiële eenzaamheid kunnen verschillende persoonlijke, sociale, culturele, energetische, financiële, klimatologische, hormonale of systemische oorzaken ten grondslag liggen. Denk aan: een slechte hechting in de eerste levensfase, emotionele verwaarlozing in je gezin van herkomst, het je niet gezien/gehoord/erkend voelen door je ouders/partner/collega/baas/familie, tekort aan vitamine D/B12 of het verlies van een huis door brand of verlies van een baan of een dierbare. Minder mobiele mensen en ouders van kleine kinderen ervaren nog steeds beperkingen in hun bewegingsvrijheid. (Waarom zijn er nog steeds stoepranden en waarom zijn treinen, bussen, trams en gebouwen nog niet allemaal makkelijk toegankelijk voor rolstoelen, rollators en buggy’s???) Sommige mensen lijden onder een burn-out anderen aan een depressie of bore-out. Velen hebben de afgelopen eeuwen trauma’s opgelopen als als gevolg van oorlog, verkrachting, aanranding, vernederingen of uitsluiting. Angst, schaamte, schuldgevoel en zelfhaat houdt slachtoffers stil, wat de eenzaamheid versterkt. Dat zijn zaken waar je niet zelf voor kiest. Voor andere zaken ‘kiezen’ we wél zelf: kinderen: niet teveel natuurlijk, dat remt onze persoonlijke groei nu, én… beperkt gezellig bezoek in het bejaardenhuis straks, carrière maken (mannen en vrouwen moeten economisch zelfstandig zijn), een leuk sociaal leven en een perfect lijf.

De oorzaken van eenzaamheid zijn legio en de humanitaire nood is HOOG. Wat de oorzaak van eenzaamheid ook is, het doet PIJN als je de verbinding met jezelf en anderen verliest. In het ergste geval leidt dat tot (zelf)doding en ook dat aantal stijgt de afgelopen jaren.

Anders dan de rest

In mijn praktijk merk ik dat mijn gesprekspartners zich van jongs af aan ‘al anders voelen dan de rest’. Het is ook niet makkelijk om vrolijk te blijven als ‘Ferrari op de Nederlandse snelweg’. Om steeds maar 50 tot 130 km/uur te rijden als je moeiteloos 300 kunt. Als je graag wilt gáán en je steeds wordt teruggefloten.  ‘Doe maar gewoon’ is een andere frase voor ‘wees vooral niet jezelf’. Deze kinderen vliegen moeiteloos door de leerstof, vervelen zich te pletter en krijgen het deksel op de neus met saaie extra taakjes. Ouders vertellen me soms de meest verdrietige verhalen. Een vader: “op zijn 6^e zei mijn zoon: pap, ik wil dood”. Je (te lang) moeten aanpassen aan het gemiddelde lukt niet iedereen. En lukt het wel, dan heeft het een prijs die vroeger of later betaald moet worden. De zoon in dit voorbeeld, kon het niet langer verdragen om zijn snelle denkvermogen, zijn intense (voor)voelvermogen en creativiteit te moeten inhouden. Gelukkig vonden zijn ouders, na lang zoeken, een passende oplossing in de vorm van een speciale school, waar hij gelijkgestemden vond om zich mee te verbinden, aan te kunnen spiegelen en optrekken. Het gaat hem gelukkig weer goed.

Eenzaamheid: een individuele kwestie?

Daar lijkt het niet op. In de film ‘The Swedisch Theory of Love brengt de Italiaanse Zweed Erik Gandini volgens Coen van Zwol, de emotionele kaalslag in beeld, die in zijn ogen het gevolg is van ‘overheidsindividualisme’. De helft van de Zweden leeft eenzaam en een kwart sterft alleen.  Zoals sociologen al een halve eeuw geleden voorzagen, werkt het eenzijdige hameren op zelfontplooiing een gedesintegreerde, wantrouwige samenleving in de hand. Bas Heijne stelt in zijn essay Wereldverbeteraars: ‘juist omdat er geen grote, inclusieve bewegingen meer zijn, vallen steeds meer mensen terug op hun eigen groep, of bubble, van waaruit ze de wereld wensen te zien en beoordelen’.

Woordenvloed

Regelmatig als ik gebruik maak van het openbaar vervoer, hoor ik mensen hele monologen afsteken. Ze nemen liefst plaats op de eerste rij, laten hun woorden vrijelijk tegen de voorruit ketsen en kletsen letterlijk en figuurlijk tegen ieder oor dat beschikbaar is, of het nu Oost-Indisch doof is of niet. Er heeft zich zo’n groot woordenreservoir opgehoopt, dat de stroom onmogelijk te doorbreken is. Ik zie mensen achter in de bus elkaar heimelijke blikken toewerpen: “Pfff gelukkig zit het mens voorin en is de chauffeur de klos”.

Psychiater Dirk de Wachter zei daarover vorig jaar in de NRC: “In plaats van een uitgestrekte hand volgt vaak afgrijzen: O jee, die zit in de knoei, brrr. Men moet elkaar vastpakken. Echt zó – hij geeft een denkbeeldige omhelzing – bij het vel. Men moet elkaar in de ogen kijken. De oplossing voor ons verdriet is dat we het zien en durven leven. Dat we de angst durven zien en durven leven. Dat kan alleen samen met de ander”.

Wat is dan de oplossing?

Met zo’n grote diversiteit aan oorzaken is een oplossing voor eenzaamheid niet eenduidig. Vanuit Haagse Hoogvliegers werken we er hard aan om tenminste 300.000 groot luisteraars op te leiden. Mensen die weten hoe ze écht met elkaar in gesprek kunnen gaan. Dat lijken we wel collectief verleerd. Grootluisteraars weten hoe ze anderen met liefde anderen van hun woorden kunnen verlossen, zodat er ruimte ontstaat voor innerlijke heling en hernieuwde hart-tot-hart verbindingen. Dat zorgt ervoor dat mensen zich (weer) écht gezien, gehoord en erkend voelen. Daarnaast maakt de immense creativiteit die grootluisteren ontvouwt, persoonlijk, zakelijk, sociaal én maatschappelijk rijk.

Nu we de lastige kant belicht hebben, lijkt het me waardevol om ook enkele positieve kanten van eenzaamheid te bespreken.

Hoe groter de pijn, hoe groter de parels

Wat me de afgelopen jaren vaak verwonderd heeft, is mijn observatie dat hoe groter de pijn in het verleden, hoe groter de ‘parels’ zijn het latere leven lijken te zijn, om met collega Mathilde Maas Kuper te spreken. Het zijn opvallend vaak de ‘lastpakken’ of de ‘buitenbeentjes met bijzondere breinen’ die als lelijke eendjes uitgroeien tot prachtige zwanen. Die meester worden in hun vakgebied. Die succesvolle sociale ondernemingen en werkgelegenheid scheppen. Zij slagen erin, om met Kant te spreken, gemeenzaam en eenzaam te zijn, als een middel van de natuur om het hoogste te bereiken….

Eenzaamheid als noodzaak voor innerlijke transformatie

Zelf heb ik de meest heftige periodes van intense eenzaamheid ervaren tijdens mijn burn-out en depressie. Het gevoel volledig uit verbinding te zijn met mezelf en met anderen ging dieper dan ik ooit had kunnen vermoeden. Steeds bleek: de gifbeker is nóg niet leeg… Gelukkig had mijn psycholoog een ruim hart en geduldig oor om al mijn woorden op te nemen. Uiteindelijk is uit beide periodes ook het beste voortgekomen: een geweldig stadsproject, een goed lopend eigen bedrijf én geluk in de liefde. Blijkbaar had ik deze periodes nodig om een innerlijke transformatie te ondergaan. Om opnieuw antwoord te vinden op de vragen: wie ben ik, wat wil ik en wat wil het leven van mij? Als een diepzeeduiker moest ik de antwoorden opdiepen op de bodem van mijn ziel. Onderweg oude ballast en niet-helpende-overtuigingen lozend, om met opgeschoond DNA eerst leegte en daarna ruimte te scheppen voor de toekomst. Zodat ik nu voluit kan leven en me in ruimhartige liefde met mezelf en anderen verbonden voel. Juist deze ervaringen maakten dat ik de tijdsdynamiek van zulke innerlijke transformatieprocessen heb leren ervaren en begrijpen, zodat ik nu aan mijn cliënten andere vragen kan stellen die tot heling leiden, dan ik anders zou hebben gedaan. Ik ben mijn lichaam gaan herwaarderen en er beter naar gaan luisteren als onvermoede bron van weten. Ik plan nu al voor het jaar voorbij is, 10 weken ‘vrij’ per jaar vooruit, om te wandelen, in stilte in heerlijke Romantik Hotels uit te rusten, om op te laden, te mijmeren, om innerlijk werk te doen, patronen te kunnen zien en te kunnen werken aan wat er op dat moment nodig is.

De pijn

Alle professionals, bestuurders en ondernemers bij mij aan tafel laten periodiek tranen rollen. En dat mag. Soms wordt het spanningsveld tussen financiële en creatieve spanning gewoonweg te hoog. ‘Anderen’ kunnen gewoon weg niet altijd begrijpen hoe complex het veld is dat je moet overzien, hoe hoog de druk op je schouders is omdat jij persoonlijk risico drager bent of jij degene bent die de bal moet raken. Je moet de moed maar hebben om de waarden te verdedigen die jij fundamenteel acht. Om daarbij te verdragen dat je daarbij geen steun krijgt van de mensen van wie je dat wél had verwacht. Je moet het kunnen opbrengen om de tijdsduur te verdragen die zit tussen het moment dat jij weet hoe het zit en anderen dat kunnen begrijpen. Om wat je observeert ook te adresseren. Om de kwallen die je organisatiesysteem vergiftigen, kordaat en liefdevol  te lozen. “It ain’t easy!”

Perfectionisme

En als deze ondernemers en bestuurders onverhoopt vervallen in hun streven naar perfectionisme, dan draaien we dit prachtige nummer van Leonard Cohen:

Ring the bells that still can ring
Forget your perfect offering
There is a crack in everything
That’s how the light gets in.

Mijn motto is: alles kan, maar niet alles kan tegelijkertijd.
Dat betekent dat we samen zoeken naar een evenwichtige balans tussen alle leefgebieden. Dat we heldere prioriteiten stellen, bepalen wat ‘goed genoeg’ is én stil staan bij de vraag: wat maakt me rijk? Als je dat weet, als Liefdevolle Leider, ben je vele malen beter bestand en beschermd tegen de verleidingen van drank, drugs, overspel, macht, populariteit en relevantie. Liever staan we samen stil bij het nut van de eenzaamheid en hoe we die productief en ten dienste van het collectief kunnen laten komen. En dat mijn coachees helder voor ogen hebben wat de moeite die zij doen ook echt de moeite waard maakt. Want die parels, die zijn er ook.

De parels

Doen wat je het allerliefste wilt doen, ondernemen en besturen haalt óók het het beste uit jezelf en dat is heerlijk! Wat ik merk is dat dat Liefdevolle Leiders met liefde de prijs van eenzaamheid betalen als die eenzaamheid betekenis geeft aan het leven. Als de eenzaamheid hen in staat stelt om vanuit ‘liefde’ te verbinden wat tot dan toe onverenigbaar was, om met liefde te creëren wat nog niet eerder geschapen was en omdat de Liefde hen inzichten geeft en verbanden laat zien, die niemand eerder zag. Ik geef hier drie voorbeelden:

Een pittig verleden kan prima garantie zijn voor een succesvolle carrière

Marije Bakker, jurist: “Ridder zonder harnas. Zo werd ik eerder dit jaar door een collega getypeerd. In dat profiel herken ik mezelf wel Als Nederlands kind groeide ik op als ‘buitenstaander’ in het sterk gereguleerde Zwitserland. Die sterke regelgeving én innerlijke motivatie van mensen om zich daaraan te conformeren heeft me lang verwonderd. Het botste immers met mijn innerlijke drang naar – meer – ruimte en vrijheid. Ik denk dat daar mijn fascinatie is ontstaan voor verschillende interpretaties van recht (systemen) en waarom mensen doen wat ze doen: grenzen opzoeken en soms overschrijden. Mijn persoonlijke achtergrond maakt dat ik me de komende jaren stevig in wil zetten voor het verdedigen van belangen van ‘buitenstaanders’, mensen die ‘anders zijn dan anderen’ en die daardoor, vaker dan henzelf of anderen lief is, over grenzen heengaan en in conflicten verzeild raken met anderen”. 

Eenzaamheid is een kracht waaruit magische dingen ontstaan.

Zelfverkozen eenzaamheid brengt (eigen)wijsheid

Marcoléon Baas, Chinees arts, acupuncturist en herbalist: “Het pionieren in werk en leven bevat een vorm van eenzaamheid. Het is gezond voor mij, en mogelijk ook voor anderen, om me af en toe terug te trekken. Mijn manier is om éénmaal per jaar de Camino de Santiago te lopen, alleen. De hele dag in stilte. Alleen zijn met alle aardse dingen/gedoetjes en in contact staan met mijn lichaam en de inspiratie die van boven komt. Dan ontvang ik veel informatie; bijvoorbeeld gedichten, inzichten, nieuwe perspectieven en liedjes, die ik opschrijf en later uitwerk. Het wandelen is mijn manier om mijn relatie met boven te onderhouden, relatiezorg te plegen zou je kunnen zeggen. Net zo goed als ik in het gewone leven ook mijn relaties koester met mijn menselijke relaties: partner, zoon, vrienden, familie, naasten”.

Dus als je na lezing van dit verhaal vaker uit wandelen gaat, zoals Marcoléon en net als vele grote filosofen die je voorgingen, neem dan dit prachtige Sonnet van dichter en humanist Petrarca in gedachten met je mee:

 Sonnet 35

Alleen en peinzend en met trage tred
zoek ik mijn weg door de eenzaamste gebieden,
terwijl ik steeds mijn oog scherp laat spieden
naar plaatsen waar geen mens zijn schreden zet.

Ik ken geen ander middel dat mij redt
van ’t oog der mensen dat ik wil ontvlieden.
want dat een laaiend vuur mijn bloed doet zieden,
merkt een ieder die maar éven op mij let.

Ik denk dat berg en bos, rivier en veld
(en zij alleen) wel zien in welke mate
de stille pijn van de eenzaamheid mij kwelt.
Maar toch vind ik geen plaatsen zó verlaten
dat Liefde mij daarheen niet vergezelt
om steeds met mij, en ik met haar, te praten.

Francesco Petrarca

Behoefte aan een luisterend oor en/of persoonlijk gesprek hoe je jouw eenzaamheid kunt helen, koesteren of ten positieve benutten?

Bel gerust voor een korte telefonische kennismaking: 06-33803867. Als ik in gesprek zit, bel ik je zo snel mogelijk terug. Of stuur een mail naar: petra.hiemstra@haagsehoogvliegers.nl

Extra: Eenzaamheid en liefde in de literatuur

Arthur Japin en Connie Palmen over ‘het geluk van de eenzaamheid’

Arthur Japin vertelt in de prachtige uitzending ‘De Verwondering’ hoe intens wreed het uitsluitingsmechanisme werkt voor ‘mensen die anders zijn’. Hij stelt: pesters willen maar één ding, dat je dood gaat. In de uitzending vertelt hij over zijn persoonlijke ontwikkeling als mens en schrijver, over de pijn van die uitsluiting en over de zelfgekozen ‘eenzaamheid’ die hij nu hij volwassen is 6 maanden per jaar verkiest.

Connie Palmen vertelde ooit in een interview dat ook zij zich te pletter verveelde op school. Als gevolg daarvan kreeg ze strafwerk. Duizenden strafregels moest ze schrijven en ze nam ook de strafregels van anderen voor haar rekening. Uiteindelijk, zei ze, leverde het haar de discipline en concentratie op om in de ‘flow’ te komen die schrijvers nodig hebben. Haar tekort werd haar talent.

In haar boek ‘Het drama van de afhankelijkheid’ verwoordt ze de ontwikkeling van dat talent en de maatschappelijke meerwaarde daarvan als volgt: “Alleen zij die zich afscheiden en isoleren om hun eigen wil door te zetten, kunnen hun leven wijden aan de ontplooiing van hun specifieke talent, wat in dienst wordt gesteld van de gemeenschap“.

Haar teksten over het geluk van de eenzaamheid zijn zo treffend omschreven, dat ik hier een korte passage opneem:

“Roem is niets anders dan zichtbaar gemaakte eenzaamheid.

De liedtekst van Randy Newmans ‘It’s lonely at the top’ mag de indruk wekken dat eenzaamheid het resultaat is van faam, volgens mij gaat ze eraan vooraf en is de drijvende kracht achter verworven bijzonderheid‘. Roem wasemt een eenzaamheid uit waarin wij die van onszelf ontdekken, een eenzaamheid die deel uitmaakt van onze meest fundamentele ervaring, één waartegen de meerderheid van de mensen zich een leven lang met hand en tand verzet. De angst voor die eenzaamheid is het voedsel voor de populisten, de afschuw ervan het thema van de lectuur en de populaire cultuur, maar het geluk ervan is de bron van de kunstenaar. Daarom gaan filmsterren en popidolen zelden ten onder aan het juk van de roem. De schrijver maakt waar wat hij al is, de populaire sterren, op zoek naar de gemeenschap van een publiek, overkomt waar ze het felst tegen hebben gestreden. verkozen Voor de schrijver is de roem de voortzetting van een verkozen eenzaamheid, voor popsterren is de eenzaamheid van de roem een straf.”